Abdulla Şaiq

(1881-1959)

Abdulla Şaiq Talıbzadə Azərbaycan ictimai ədəbi və mədəni fikri tarixində görkəmli romantik şair, nasir, dramaturq, ədəbiyyatşünas-alim, tərcüməçi və müəllim kimi özgün yer tutur. Yaradıcılığının çoxşaxəliliyi onun əsərlərinin ideya-bədii keyfiyyətlərinə səmərəli təsir göstərmiş, bütövlükdə A.Şaiq yaradıcılığının yüksək sənət nümunəsi kimi ümumxalq məhəbbəti qazanıb əbədiyaşarlığına səbəb olmuşdur. Bu işdə ədibin ailəsi, böyüyüb boya-başa çatdığı elitar ziyalı mühitinin də rolu danılmazdır. Yazıçının oğlu akademik Kamal Talıbzadənin yazdığına görə, onların soy­adları XVII əsrdən məlumdur. Həmin əsrdə ulu babaları Molla Talıb qardaşları ilə bərabər Şəmsəddindən Sarvana köçərək burada məskunlaşmışlar. Hazırda Gürcüstan Respublikasının Marneuli adlanan həmin bölgəsində bu nəslin törəmələri yaşamaqdadırlar.

Abdulla Axund Mustafa oğlu Talıbzadə – Abdulla Şaiq 1881-ci il fevralın 21-də Tiflisin Şeytanbazar məhəlləsində anadan olmuşdur. Onun valideynləri – Axund Mustafa və Mehri xanım bir neçə il idi ki, Tiflisə köçərək orada məskunlaşmışdılar. Abdulla böyük qardaşı Yusifdən sonra ailənin ikinci övladı idi. Onun əkiztayı olan qız uşağı doğulandan az sonra tələf olmuşdu. Sonralar Abdulla Şaiq kimi məşhurlaşıb Azərbaycan ictimai-mədəni fikrinin inkişafına və ədəbiyyatına böyük xidmətlər göstərən Abdullanın uşaqlıq və gənclik illəri mədəni bir muhitdə, qabaqcıl fikirli, dərin bilikli ziyalıların əhatəsində və nəzarəti, himayəsi altında keçmişdir. Atası Axund Mustafa Süleyman oğlu dövrünün seçilən bir ruhani ziyalısı idi. O, 1881-ci ilədək Tiflis şəhəri üzrə qazinin müavini, sonra isə Qafqaz şeyxülislamının müavini işləmişdi. Oğlanları Yusiflə Abdulla da ilk təhsillərini Tiflisdə müsəlman uşaqları üçün nəzərdə tutulan altısinifli ruhani məktəbində almışdılar. Bu məktəb təkcə dini təhsil ocağı deyildi. Onun tədris proqramı o zamankı rus-tatar (Azərbaycan) məktəb­lə­ri­nin layihəsinə uyğun idi. Odur ki, bu məktəbdə Abdullanın atası Axund Mustafa ilə yanaşı, Qori müəllimlər seminariyasının məzunlarından Baxşəli bəy və Paşa bəy də dərs deyirdilər. Ölkədə XIX əsrin ortalarından başlayıb getdikcə inkişaf edən maarifçilik hərəkatının ideyaları ilə silahlanan bu ziyalı cavanlar gənc nəslin qabaqcılgörüşlü və vətəndaşlıq duyğuları ilə nəfəs alan fədailər kimi yetişdirilməsi üçün əllərindən gələni edirdilər. A.Şaiq 1889-93-cü illərdə bu məktəbdə ilk təhsilini aldıqdan sonra  Xorasana ziyarətə gedən anası qardaşı Yusiflə birlikdə onu da özü ilə aparır. Yusiflə Abdulla təhsillərini Xorasanda davam et­dirirlər. Burada dövrun qabaqcıl fikirli gənclərindən olan, Urmi­yədən köçüb gəlmiş Yusif  Ziya adlı bir müəllim də dərs deyirdi. Hər iki qardaşın fikri inkişafında, ədəbiyyata, yaradı­cı­lı­ğa və azad düşüncəyə olan sonsuz həvəs və yanğının qüvvət­lən­mə­sində xüsusi rolu və təsiri olmuşdur. Təkcə bir faktı qeyd edək ki, böyük qardaş Axund Yusif müəlliminə bəslədiyi sonsuz eh­ti­ra­ma əsasən özünə “Ziya” təxəllüsü götürmüşdür.

1889-cu ilin payızında Mehri xanım oğlu Yusiflə birgə Tiflisə qayıdır. Abdulla isə təhsilini tamamlamaq üçün 1900-cu ilin pa­yı­zı­nadək Xorasanda bir tanışlarının evində qalaraq burada bakılı Mirzə Abdulladan və gəncəli Mirzə Bağırdan məntiq və poetika, habelə ərəb şeirinin tarixinə dair dərs alır. Payızda anası Mehri xanım gedib Abdullanı da Tiflisə gətirir. Bir neçə ay burada qaldıqdan sonra əvvəlcə Yusif, sonra isə Abdulla Bakıya köçür.

O, gənc yazıçı Nəriman Nərimanovun və Qori Müəllimlər Semi­­nariyasının məzunu, qabaqcıl maarif xadimi Abbas bəy Mi­na­­sazovun köməyi ilə müəllimlik hüququ almağa hazırlaşır və az sonra Bakıdakı Aleksandriyski gimnaziyada xüsusi komissiya qarşısında imtahan verərək 25 aprel 1901-ci il tarixli müəllimlik şəhadətnaməsi alır.

Bakıda 5-ci şəhər məktəbində ehtiyatda olan müəllim kimi pedaqoji fəaliyyətə başlayan Mirzə Abdulla 1903-cü ildən Sabunçudakı altısinifli məktəbdə ana dili və şəriətdən dərs deyir. Bu illərdə o, görkəmli ədib və maarif xadimləri Ə.Haqverdiyev, H.Zərdabi, N.Vəzirov, H.Mahmudbəyov, S.S.Axundov, S.Hüseyn, habelə Ə.Hüseynzadə, M.Ə.Sabir, M.Hadi, A.Səhhət, H.Cavid və başqaları ilə yaxından tanış olub dostlaşır. A.Şaiqin milli-mənəvi inkişafında, onda milli ideal və türkçülük düşüncəsinin formalaşmasında böyük qardaşı Yusif Ziya ilə yanaşı, qovuşduğu bu qaynar ədəbi-mədəni mühit də mühüm  rol oynamışdır.

A.Şaiq həm bədii əsərləri, həm elmi-pedaqoji, həm də müəllimlik fəaliyyəti ilə bütün ömrünü gənc nəslin təlim-tərbiyəsinə, əsl vətəndaş, layiqli övlad kimi yetişdirilməsinə həsr etmişdir. Tezliklə ədəbi aləmdə və mədəni-maarif mühitində tanınan Abdulla 1905-ci ildə Qafqaz Təhsil Dairəsi tərəfindən Bakı progimnaziyasına sənət və ana dili müəllimi təyin edilir. Azərbaycan müəllimlərinin Bakıda keçirilən birinci (1906) və ikinci (1907) qurultaylarında fəal iştirakı onun həmin qurultayların qərarlarına uyğun olaraq “Uşaq çeşməyi” (1906), “İkinci il” (1907, M.Mahmudbəyov, S.Əbdürrəhmanbəyzadə, S.S.Axundov, F.Ağazadə, A.Əfəndizadə ilə birgə), “Uşaq gözlüyü” (1910), “Gülşəni-ədəbiyyat” (1910), “Gülzar” (1912) adlı dərslikləri hazırlayıb çap etdirməsi və uşaqlar üçün bir-birindən maraqlı bədii əsərlər qələmə alması ilə nəticələnir. Sonrakı illərdə H.Cavid və M.Mahmudbəyovla birgə çalışaraq o, “Türk çələngi”, “Milli qiraət kitabı”, “Ədəbiyyat dərsləri” və s. dərs kitablarını nəşr etdirir.

A.Şaiq 1921-ci ildə Bakıda Ali Pedaqoji İnstitutun (hazırkı ADPU) yaradılmasında fəallıq göstərmiş və burada Şərq ədəbiy­ya­tından dərs demişdir. 1923-cü ildə ədəbi-pedaqoji fəaliyyətinin 20 illiyi təntənə ilə qeyd edilən A.Şaiq 1931-32-ci illərdə Şuşa pedaqoji texnikumunda, 1933-34-cü illərdə isə Azərbaycan Səna­ye İnstitutunda müəllim işləmişdir. 1936-cı ildə APİ-də yenidən Şərq ədəbiyyatı üzrə dərs deyir. Lakin əsas gücünü bədii və icti­mai fəaliyyətə sərf edir: “Xasay”, “Araz”, “Qoçpolad”, “Ovçu Məstan”, “Nüşabə”, “Vətən”, “Bir saat xəlifəlik” və başqa povest, roman və pyeslərini, çoxlu hekayə və şeir yazıb çap etdirir. Əsərləri bir neçə dəfə kitab şəklində çapdan çıxır.

1939-cu ildə Gənc Tamaşaçılar Teatrında ədəbi hissə müdiri, 1949-cu ildə isə Azərbaycan Mədəni Əlaqələr Cəmiyyətində baş məs­ləhətçi işləmişdir. A.Şaiq 1946 və 1956-cı il çağırışlarında SSRİ Ali Sovetinə deputat seçilmiş, xalq elçisi kimi şöhrət­lən­miş­dir.

1921-ci ildə Şahzadə xanım Mirzəbəyova ilə ailə qurmuş, üç oğul, bir qız atası olmuşdur.

Abdulla Şaiq Talıbzadə 24 iyul 1959-cu ilədək şərəfli və sə­mə­rəli bir ömür sürdü. Xalqını həyat fırtınalarından keçirib tərəq­qi­yə çatdırmaq üçün şair, nasir, dramaturq, tənqidçi və ədə­biy­yat­şü­nas, pedaqoq, tərcüməçi və ictimai xadim kimi çalışdı, vətən öv­ladlarının xoşbəxt sabaha gedən yoluna zəka və mədəniyyət nuru saçdı.

- 2 -

Uşaqlığından Tiflisin və Borçalı dağlarının ecazkar təbiəti qoy­­nunda və Azərbaycan folklorunun sirli-sehrli əfsanə və nağıl­lar aləmində saf uşaq xəyallarının nəhayətsiz qanadlarında vətə­ni­nə və xalqına, onun təbii və mənəvi sərvətlərinə sonsuz məhəbbət duy­ğusu ilə bağlanan Abdulla Şaiq Xorasanda və Bakıda xalqın ağır, dözülməz güzəranını gördükcə qəlbi vətəndaşlıq kədəri ilə sı­xılırdı. Bu sıxıntı və əzabların nəticəsi “Vətən” şeirindəki aşa­ğı­dakı misralarda belə ifadə olunurdu:

Ey çeşmimin önündə mücəssəm vətən, vətən!

Qəlbim kimi ələmlərə həmdəm vətən, vətən!

Fikrim sarayını dolaşırsan zaman-zaman,

Qanlı kəfənlə, dərd ilə toəm vətən, vətən!

Baxdıqca həsrət ilə o solğun camalına,

Çeşmimdə tar görsənir aləm, vətən, vətən!

Şair vətənin gül ləçəklərinə qonan şəbnəmini də dərddən axan göz yaşlarına bənzədir. Düçar olduğu faciənin təsiri ilə sanki donub qalan vətənin bu ağlar vəziyyəti vətəndaş şairin canını üzüb, cismini əridərək zəiflədir. Vətəni canı kimi sevən şairin il­ham pərisi “gözəl mələk” də qüssə-qəm içindədir:

Gördükcə dərdini əriyir cismi-natəvan.

Ney tək sızıldayır dili-pürqəm, vətən, vətən!

Qarşımda dərd, matəmə batmış gözəl mələk

Səslər həzin səda ilə hərdəm: vətən, vətən!

A.Şaiq vətənin bu möhnətinin tarixi-ictimai səbəblərini axta­rır­kən yadına “övladi-naxələf”  düşür. Vətən övladının naxələf çıx­ması fikri ona sonsuz dərd gətirir. Şairin romantik duyğu­la­rı­nın şeir mələyi az sonra göz önündə “Bir quş” poetik obrazında can­lanır. Həmin quş dərdli, ələmli və düşüncəlidir. Çünki incə və həs­sas qəlbə, zərif duyğuya malikdir. Öz nəğmələri ilə şairin, ümu­mən “məhəbbət əhlinin rəhbəri, irşadı”, yolgöstərəni mərtə­bə­­sinə yüksələn bu quşun sədası vicdanları oyadır, vətəndaşları işıqlı gələcəyə səsləyir. Çünki bu çağırışlar, dərdli düşüncə və fər­yadlar bir heçlikdən, əfsanədən yox, həyatın özündən, mövcud gerçəklikdən doğur:

Sədası pək dərin təsir edər əfkarə, vicdanə,

Duyurmaqda pək incə duyğular bir şair insanə.

Deyil əfsanə fəryadı, cəfadən gəlmiş əfqanə,

Lisani-hal ilə əyyami-vəsli yad edər bir quş!

Bu quşun dövrün cövr-cəfasından gələn fəqanı övladlarına on­la­rın əcdadlarının qəhrəmanlıq və xoşbəxtlik əyyamından şirin və həsrətli nağıllar, tarixi həqiqətlər söyləyir. Tarixi həqiqətləri qəl­bin atəşli, romantik qanadlı hissiyyatı ilə qovuşuq şəkildə, “hissiyyati-qəlbiyyə ilə” (A.Səhhət) söyləyən bu quş əslində elə şairin (A.Şaiqin) özü kimi məhəbbət qanadlı hissiyyata malikdir. İlham pərisi ilə bu fikri və hissi qovuşmanı A.Şaiq belə ifadə edir:

Bu quş da mən kimi dünyada hissiyyata malikdir,

Məhəbbətdən vurar dəm, şahrahi-eşqə salikdir.

Cahanda eşq rahı, Şaiqa, neməlməsalikdir!

Mənim fəryadi-məhzunanəmi bünyad edər bir quş.

Beləliklə, Abdulla Şaiqin ədəbiyyata gəlişi romantik bir məz­mun və üslubda baş verir. Özü də onun şeir rübabı daim ülviyyət, hürriyyət, mübarizə, işıqlı, xoşbəxt gələcək nəğmələri üstə köklə­nir. Bu rübabın çalıb oxuduğu nəğmələr vətən övladını ta cocuq­luq­dan başlayaraq tərəqqiyə, fəaliyyətə, layiqli vətəndaş olmağa səs­ləyir və bu ruhda da tərbiyələndirməyə çalışır. Həmin məqsədə çat­mağın yolunu A.Şaiq də, əksər məsləkdaşları və yaradıcı dost­la­rı kimi, maarif və məktəblərin inkişaf etdirilməsində görür. Odur ki, vətən övladlarının zamanın inkişaf sürəti ilə ayaqlaşa bilən, yeni tipli proqram və dərsliklərlə təchiz edilmiş təhsil ocaq­la­rında oxumalarını təmin etmək uğrunda fəal və ardıcıl mü­ba­ri­zə­yə qoşularaq, Azərbaycan müəllimlərinin 1906-cı və 1907-ci ildə Bakıda olan I və II qurultaylarının hazırlanması, keçirilməsi və onların qərarlarının həyata keçirilməsində xüsusi fəallıq və pe­da­qoji ustalıq nümayiş etdirir. Daha doğrusu, o, əməli pedaqoji fəa­liyyətini elmi-metodiki işlə – proqram və dərsliklər tərtibi, həm də paralel olaraq bədii yaradıcılıqla davam etdirib tamam­la­yır. A.Şaiq zamanın tələbinə və maarifçilik hərəkatına uyğun ola­raq, Azərbaycan müəllimlərinin I və II qurultaylarında Ana dili və əlifba dərsliklərinə (və dərslərinə) qoyulan tələblərə qurultay­lar­dan az sonra bir-birinin ardınca çap etdirdiyi dərsliklərdən uzun illər Azərbaycan gəncliyinin bir neçə nəsli istifadə etmiş, fay­dalanmışdır. Bu işi A.Şaiq təkcə müəllim və pedaqoq, meto­dist kimi yox, həm də klassik uşaq ədəbiyyatımızın poeziya, nəsr və dram janrında bir çox yaddaqalan nümunələrini yaratmaqla görmüşdür. O, bir tərəfdən məktəb şagirdləri üçün dərsliklər ha­zır­layır, digər tərəfdən həm həmin dərsliklərdə, həm də “Dəbis­tan”, “Rəhbər”, “Məktəb” jurnallarında çap edilmək üçün orijinal əsərlər yazır, bədii tərcümələr edirdi. Onun müəllimliyi, elmi-pe­da­qoji fəaliyyəti ilə bədii yaradıcılığının vəhdət təşkil etməsini, bu yaradıcılıq sahəsinin birinin digərini tamamlamasını nəzərdə tutan professor Yaşar Qarayev yazırdı: “Abdulla Şaiq şair ikən də müəllim, müəllim ikən də şairdir… Şeirdə də, tərbiyədə də məq­sə­di gəncliyin mənəvi çırağını alışdırmaq idi. Şaiq öz şeirlərini ilk əvvəl dərsliklər üçün yazır, pyes və hekayələrini ən əvvəl tərbi­yə­vi-əxlaqi bir niyyət və qayə naminə qələmə alırdı. Odur ki, “şaiqlik” sözünün ifadə etdiyi mənəvi-əxlaqi mənanı onun həm müəl­limlik, həm də şairlik fəaliyyətində eyni səviyyədə görmək olar. Müəllim Şaiq də, nasir və şair Şaiq də ilk gündən bir ata qayğısı ilə “cocuqluğa” ana dili öyrədirdi. İndi bu nəcib xidmətin ən yaxşı yadigarı yaradılmasında və inkişafında Şaiqin canla-başla iştirak etdiyi böyük uşaq ədəbiyyatıdır”.

A.Şaiq XX əsr uşaq ədəbiyyatımızın yaradılması və inkişaf et­dirilməsində ardıcıl və məqsədyönlü şəkildə çalışmış, öz fəaliy­yə­ti ilə bu sahədə bir məktəb yaratmışdır. “…O, müntəzəm və ar­dı­cıl şəkildə həmişə uşaq ədəbiyyatı ilə yaşamış, nəfəs almışdır. Azərbaycan uşaq şeiri və nəsri, dramaturgiyası bütöv və müstəqil bir klassik məktəb səviyyəsində məhz onun yaradıcılığında ka­ma­la çatmışdır”.

Abdulla Şaiqin ilk mətbu şeiri də uşaqlar üçün yazılmışdır. “Ananın öz oğluna lay-lay deməsi” başlıqlı bu şeirdə Ana öz öv­la­dına onun ulu və şöhrətli soykökə, gözəl və zəngin, əsrarəngiz təbiətli vətənə bağlı olduğunu belə başa salır:

Lay-lay mələkim, sevdicigim, yavrucuğum, yat!

Bir də ələ düşməz bu cocuqluq dəmi, heyhat!

Türk oğlusan, əcdadın ulu, şanlı, sərəfraz,

İştə vətənindir, a quzum, şanlı bu Qafqaz.

Həyata qədəm qoyuduğu ilk anlardan ana öz övladının mənə­vi-əxlaqi tərbiyəsi ilə yanaşı, həm onun fiziki sağlamlığı qayğısı­na qalır, həm də yavrusuna parlaq günəşli bir səhər arzulayır.

A.Şaiq uşaq psixologiyasına, onun maraq dairəsi və anlaq sə­viy­yəsinə bələd olan incə zövqlü, həssas duyğulu sənətkar idi. Uşaq­ların nağıl və əfsanə qanadlı fantaziyası, gördükləri, müşa­hi­də­ləri qarşısında duyduğu heyrət və təəccüb onun şeir və heka­yə­lə­rində romantik bir vüsətlə əks etdirilmişdir. Bu əsərlərdə ro­man­tizmə xas zahiri sadəlövhlük, ilkinlikdən doğan saflıq, heyrət və varlığı dərk etmək cəhdləri sanki uşaq dünyasının sirli-sehrli aləmindən güc alır. Uşağın ilkin olaraq ətraf aləmə, təbiətə, can­lı­lara göstərdiyi diqqət və maraq şairin “Xoruz”, “Keçi”, “Uşaq və dovşan”, “Yetim cücə” və s. şeirlərində öz əksini həyatdan doğan ro­mantik heyrətin poetik ifadəsi şəklində tapmışdır.

Xoruzun hərəkət və əlamətlərindən təəccüblənib bütün bun­la­rın sirrini anlamağa çalışan uşaq ona deyir:

Ay pipiyi qan xoruz,

Gözləri mərcan xoruz!

Sən nə tezdən durursan,

Qışqırıb banlayırsan.

Qoymayırsan yatmağa

Ay canım, məstan xoruz!

Hər birimizin uşaqlıqdan əzbər bildiyimiz bu kiçik şeirdə ifa­də olunan heyrət və saflıq dolu məna və məzmun dərinliyi, bütün bu cəhətlərin böyük ustalıqla uşaq marağına uyğun ifadəsinin nəti­cəsidir ki, o, uşaq poeziyamızın klassik nümunələri sırasına daxil olmuşdur. Yaxud “Keçi” şeirində keçinin hərəkətləri ilə yanaşı, onu gözləyən təhlükədən narahat olan uşağın hiss və hə­yə­canlarını görürüksə, başqa bir şeirdə “Uşaq və dovşan”ın (III, s. 7) dialoqu vasitəsilə digər canlılarla insanın ünsiyyət yaratmaq cəhdinin şahidi oluruq. Dovşanın ondan qaçmasını istəməyən uşaq onu özü ilə dostluğa çağırır:

Dovşan, dovşan, a dovşan:

Qaçma, dayan, a dovşan!

Qaçma səni sevəndən,

Can kimi bəsləyəndən.

Dovşan isə uşaqdan qaçmasının səbəbini belə izah edir:

Dura bilmərəm, dadaş,

Yanında var Alabaş.

Xəbərdaram işindən,

Qurtarmaram dişindən.

Bu izahatın özündə insan qayğı və həssaslığından doğan məh­rəmanə bir münasibət var.

A.Şaiqin uşaq şeirləri həm də uşaqları müxtəlif canlılar, eyni zamanda təbiət hadisələri, çiçəklər, bitkilərlə yaxından tanış et­mək, onların xüsusiyyətləri və ətraf aləmdəki yeri barədə anlayış, məlumat və bilik vermək məqsədi daşıyır. Yuxarıda haqqında söz aç­dığımız şeirlərdən başqa “Quzu”, “Bülbül”, “Yetim cücə”, “Arı”, “Kəpənək”, “Qızılgül”, “Bənövşə”, “Zanbaq”, “Qərənfil” və s. şeirlər deyilənlərə misaldır. “Səhər”, “Payız gecəsi”, “Ba­har”, “Ülkər”, “Tonqal” və s. şeirlər balaca oxucularda həm də tə­bi­ətə, onun gözəlliklərinə məhəbbət hissi aşılamaq məqsədi daşı­yır. Məsələn, dillər əzbəri olan “Bənövşəyəm, bənövşə, düş­mü­şəm dilə, dişə” misraları ilə başlayan şeirdə bu bahar çiçəyinin xüsusiyyəti barədə – nə vaxt açıb, solması haqda deyilir:

Bahar oldu açaram,

Qar, borandan qaçaram;

Başqa güllər açanda

Mən quş olub uçaram (III, s. 27).

Burada bənövşə çiçəyinin digər çiçəklərdən tez açıb az ömür sür­məsi bilərəkdən solub getmək yox, “quş olub uçmaq” kimi ifa­də olunur. Bununla şair bənövşənin əbədiyaşarlığı, sadəcə olaraq uçub harayasa getməyi və nə vaxtsa qayıdacağı haqda oxucuda təsəvvür yaradır. Balaca oxucu intizarla bənövşənin “qayıdacağı” günü gözləyir.

Qərənfiləm mən,

Gözəl güləm mən;

Yaşıl saplaqlı

Bir sünbüləm mən (III, s. 26).

Yaxud “Zanbaq” şeirində oxuyuruq:

Zanbağam mən, Zanbağam,

Ay işığından ağam,

Açdığım hər ağ çətir

Ətrafa yayır ətir.

Ağ atlazdan donum var.

Gümüş kimi parıldar.

Mən də gözəl çiçəyəm,

Toxunma, ağ ipəyəm (III, s.27).

Bu misraların hərəsində zanbağın bir əlaməti haqda məlumat verilir. Təsvirlər sona çatanda zanbağın portreti  tamamlanır. Şei­rin özü kimi onun yaratdığı təsəvvur də yığcam və poetikdir. Ya­rat­dığı təəssürat çiçəyin özü qədər zərifdir.

A.Şaiq təkcə gülləri, çiçəkləri vəsf etmir. O, başqa nəsnə və hadisələrdə də təbiət gözəllərinin və gözəlliklərinin bir əlamətini ta­pır. Digər şeirlərdə olduğu kimi, şairin həmin şeirlərindəki  müşahidə və bənzətmələri də incə və poetik olduğu qədər həm də həyatidir. Məsələn, “Tonqal” şeirində olduğu kimi:

Bir qırmızı güldür tonqal,

Bir dəstə sünbüldür tonqal.

Bağdan dərilmiş lalədir,

İçilməz al piyalədir.

Bir xonçadır al günəşdən,

Həyat gəlir bu atəşdən.

Nə gözəldir şən nəğməsi,

Ruha nəşə verir səsi (III, s.42).

Tonqalla bağlı bənzətmələr, yanarkən “oxuduğu nəğmə”, bu “nəğ­mənin” onun istiliyinə qarışıb “ruha nəşə, həyat” verməsi uşaq­larda həm də müşahidə, fantaziya, estetik duyum qabiliy­yə­ti­nin formalaşdırılmasına və  inkişafına xidmət edir.

A.Şaiq uşaqlarda bədii zövqün cilalanması, onlarda təmizlik, səli­qəlilik, əməksevərlik, elmə, təhsilə maraq və sevgi hissinin aşı­lanması məqsədi ilə çoxlu şeir yazmışdır. Şairin “Bahar nəğ­mə­si”, “Əkinçi nəğməsi”, “Dəmirçi nəğməsi”, “Məktəbli marşı”, “Vətən nəğməsi”, “Ana yurdum” və s. şeirləri uşaqların musiqi zöv­qünə, zehni inkişafına, onların vətənpərvərlik ruhunda tərbi­yə­lən­mələrinə xidmət edirsə, “Təmizlik” şeiri vacib əxlaqi sifətlər təlqin edir. Şeirdə balaca qəhrəmanın dili ilə deyilir:

Səhər durunca,

Əlimdə fırça

Sildim dişimi,

Bildim işimi.

İnanmırsan, bax,

Dişim ağappaq.

Üstüm tərtəmiz:

Bax, beləyik biz!  (III c., s.26)

Uşaqlara bu cür əxlaqi keyfiyyətlər cürbəcür forma və üsul­lar­la aşılanır. Məsələn, yuxarıda misal gətirdiyimiz şeirdə təmiz­kar­lıq, dişə qulluq etməyə çağırış uşağın şəxsində nəzərə çat­dı­rı­lır­sa, zəhmətsevərlik, insanlara gərək olub rahatlıq gətirən iş gör­mə­yin vacibliyi və əhəmiyyəti fikri “Arı” şeirində arının nümu­nə­sin­də verilir. Şeirdə arının dilindən onun öz zəhmətkeşliyi ilə fəxr etməsi belə təsvir olunur:

Arıyam, zəhmətkeşəm,

Bal, mum çəkməkdir peşəm…

Çalışaram doqquz ay,

Hamı məndən alır pay.

Balımdan qoy yesinlər

Mənə “Sağ ol!” desinlər (III, c., s.29).

Zəhmətdən zövq almağın şirinliyi uşaqlar üçün yazılmış “Bir quş” adlı başqa bir şeirdə də diqqətə çatdırılmışdır. Burada balaca qəh­rəman özünə yuva quran bir quşun “işdən yorulub duran zaman” şad, xürrəm “Cik-cik” oxumasına böyük maraq göstərir. Şeirin təsir gücü də elə oyatdığı bu maraqdadır.

Uşaqlarda zəhmətsevərlik, valideynlərin köməyinə yetişmək duy­ğusu A.Şaiqin “Yeni köməkçi” şeirində oğlanın tarlada xış sürən anasına könüllü, öz təşəbbüsü ilə kömək etməsinin təsviri ilə aşılanır. “Layla”, “Oyan, oğlum!”, “Məktəbdə” və s. şeirlərdə isə balaca qəhrəmanlar elm oxuyub tərəqqi etməyə, layiqli vətən­daş kimi yetişməyə çağırılır. Məsələn, “Layla” şeirində Ana öz ba­lasını ancaq yemək-içmək əsiri olmaqdan çəkindirir, böyüyüb “bir azca boy atandan” sonra oxumaq barədə düşünməyə və mək­tə­bə getməyə səsləyir:

Böyü bir az, yeddi yaşa yetgilən,

Səhər tezdən dur, məktəbə getgilən;

Dərs oxuyub yazmağa səy etgilən;

Layla quzum, layla gözüm, yatgilən,

Rahat olub bir azca boy atgilən. (III c., s.7)

A.Şaiq öz balaca qəhrəmanını addım-addım izləyir. Biz onun “Oyan, oğlum!” şeirində sanki “Layla” şeirindəki uşağı artıq mək­təb yaşında görürük. Şair bu dövrdə uşağa layla deməyə yox, onu dərsə həvəsləndirməyə, əslində laylanın məzmun və ideyasını dəyişməyə üstünlük verir:

Ağıllı oğlum, oyan!

Qiymətlidir hər zaman.

Tez ol dur, get məktəbə,

Sarıl elmə, ədəbə.

Səhər ziyandır yuxu,

Məktəbə get, dərs oxu. (III c., s. 14)

“Layla” şeirindən fərqli olaraq “Oyan, oğlum!” şeirinin mis­ra­ları yığcam, ahəngdar, daha dinamikdir. Bu məziyyətlər şeirin qəh­rəmanına şirin yuxu qoynunda uyumaq yox, elm, tərəqqi yolunda hərəkət, fəallıq təlqin edir.

A.Şaiq bilirdi ki, millətin gələcəyi olan uşaqların yüksək sə­viy­yədə yetişmələri onların analarının savadlandırılmasından, elm­li olmasından çox asılıdır. Şairə görə, savadlı, elmli və tərbi­yə­li ananın qucağı millətin gələcəyi üçün bir işıq, nur mənbəyidir. Bu düşüncələrlə “İşıq mənbəyi” şeirində yazırdı:

Qaranlıqdır vətənimin hər bucağı,

Sönmüş ata-babamızın ocağı…

Tərəqqi etməyə lazımdır ancaq,

Tərbiyəli anaların qucağı.

Qadınla hər millət eylər tərəqqi,

Qadındır millətin şamı, çırağı… (II c., s.36)

Bu haqlı qənaətlə A.Şaiq qadınlarımızın təhsil alıb, mənən və ruhən azad olması uğrunda yorulmaz mübarizə aparan həm­kar­la­rı­nın ön sıralarında dayanırdı.

A.Şaiq uşaqlar üçün “Tülkü və Aslan”, “Tülkü və Qurd”,  “Aslan, Qurd və Tülkü” və s. təmsillər də yazmışdır. Həmin təm­sil­lərdə düşüncəsizliyin və lövğalığın acınacaqlı nəticəsi, zalımlıq və tamahkarlıq kimi qüsurlar tənqid olunub, ibrətamiz, əxlaqi nəti­cələr çıxarılır. “Tıq-tıq xanım”, “Tülkü Həccə gedir”, “Yaxşı arxa” mənzum nağıllarında, “Şələquyruq” adlı mənzum  heka­yə­sin­də folklordan bəhrələnmə yolu ilə balaca oxucularına maraqlı əh­valatlardan bəhs edir. Bu zaman onlarda özündən razılıq, hiy­lə­gər­lik və riyakarlıq, tamahkarlıq və ziyankarlıq kimi zərərli vər­diş­lərdən uzaq olub, ağıllı, sadə və səmimi, dostluqda həmrəy və sədaqətli olmaq kimi əxlaqi sifətlər aşılamağa çalışır.

A.Şaiq gənc nəslin hərbi vətənpərvərlik ruhunda tərbiyəsi işi­nə də xüsusi diqqət yetirmiş, bu mövzuda xüsusən Böyük Vətən müharibəsi illərində marş və nəğmə ruhlu şeirlər yazmışdır. Əgər onun “Ana yurdum”, “Vətən nəğməsi”, “Vətən” şeirlərində yeni­yet­mə gənclərdə vətənə sevgi, onun qədrini bilmək və uğrunda mü­­barizə aparmaq fikri və əzmi təlqin olunurdusa, “Zəfər nəğ­mə­si” şeirində qələbə sevincinin təntənəsi şairin sinəsini qabardır. A.Şaiq bu sevincli anlarda da vətənin qədir-qiymətini, onun milli var­lığımız üçün əvəzsiz nemət olduğunu bir daha diqqətə çat­dır­ma­ğı unutmur.

A.Şaiq folklordan və klassik ədəbiyaytdan götürdüyü möv­zu­lar əsasında uşaqlar üçün “Tıq-tıq xanım”, “Yaxşı arxa”, “Eşşək üs­tündə səyahət”, “Ovçu Məstan”, “Sehrli üzük”, “Nüşabə”, “Sultan Səncər və Qarı”  mənzum nağıllarını, “Tülkü və Xoruz”, “Dəvə və Siçan”, “Arı və Eşşək”, “Tülkü və Dəvə”, “Dəvə, Tülkü və Qurd” və s. təmsillərini qələmə almışdır. Ədibin uşaqlar üçün yazdığı digər əsərlərlə yanaşı, bu bədii nümunələr də balaca oxu­cu­lar tərəfindən maraqla qarşılanmış, pedaqoji və elmi ictimai­y­yət tərəfindən yüksək qiymətləndirilmiş, onların bəzilərinin mo­tiv­­ləri əsasında uşaqlar üçün cizgi filmləri çəkilmişdir.

Abdulla Şaiq gənc nəslin milli ruhda tərbiyələndirilməsi, uşaq­ların əsl vətəndaş kimi yetişdirilməsi üçün zamanın fürsət ver­diyi bütün imkanlardan bacarıqla istifadə etmişdir. Bu fikrə onun bədii əsərləri və dərslikləri ilə yanaşı ədibin 1918-ci ildə yaratdığı və öz adı ilə “Şaiq Nümunə Məktəbi” kimi məşhurlaşan təhsil ocağı da etibarlı dayaqdır. Həmin məktəbin yaranması haq­da akademik K.Talıbzadə “Abdulla Şaiq – 20” kitabının 2001-ci il nəşrinə (kitabın birinci nəşri 1923-cü ilə aiddir) yazdığı “Ön söz”də atasına istinadən belə məlumat verir:  “… Ədib (A.Şaiq – red.) nağıl edirdi ki, 1918-ci ildə Azərbaycan Cümhuriyyəti ya­ran­dığı dövrdə dərs dediyi Bakı realni məktəbində rəhbəri, mü­rəb­bisi olduğu öz sinfini milliləşdirmişdi: yəni  bütün fənləri rus di­lində keçilən sinifdə türk dilində tədris edilməsinə nail olmuş­du. Bu tədbir o zaman çox böyük zəhmətin, vətəndaş qeyrətinin he­sabına başa gəlmişdi. Nəzərə almaq lazımdır ki, “Şaiq Nümunə Məktəbi” o dövrdə milliləşdirilmiş ilk rusdilli Azərbaycan məktəbi idi. Şagirdlərin valideynləri ilə bir-bir, ayrılıqda görüşərək, danışaraq Şaiq onlardan övladlarının türk (Azərbaycan) dilində oxu­ma­ğa razılığını almışdı… Gənc Şaiq nüfuzu və ardıcıl, fasiləsiz əmə­yi sayəsində öz rəhbəri olduğu sinfi türkləşdirməyə – milliləşdirməyə nail olmuşdu. Bununla Azərbaycanda ilk orta milli təhsilin əsasını qoymuşdu.

Bu, Azərbaycan orta təhsilində böyük inqilab idi. Məhz bu təh­sil mərkəzinin əsasında “Şaiq Nümunə məktəbi” yaranmışdı”.

A.Şaiq folklor və klassik yazılı ədəbiyyatımızın motivləri əsa­sında uşaqlar üçün “Gözəl bahar”, “Çoban”, “İntiqamçı xo­ruz”, “Danışan kukla”, “İldırım”, “El oğlu”, “Vətən”, “Fitnə”, “Nü­­şabə”, “Şah Abbas”, “Qaraca qız”, “Tapdıq Dədə” və s. pyeslərini qələmə almış və uşaq dramaturgiyası sahəsində Azərbaycanda yeni-yeni müəlliflərin meydana çıxmasına səbəb olmuş, ha­belə gənc müəlliflərin qələmlərinin bu sahədə püxtələşməsində öz müəllim və təcrübəli yazıçı qayğısını əsirgəməmişdi. Ədibin uşaq və gənclər üçün yazdığı bu pyeslərini məzmununa, ideya-estetik xüsusiyyətlərinə görə iki qrupa ayırmaq olar: birinci qrupa “Gözəl bahar”, “Danışan kukla”, “İntiqamçı xoruz”, “Ürək tik­mək, yaxud qurban bayramı” və s. pyeslər daxildir ki, onlar kiçik­yaş­lı uşaqlar üçün nəzərdə tutulmuşdur.

“Gözəl bahar” A.Şaiqin uşaqlar üçün yazdığı ilk pyesdir və  bu əsərlə o, Azərbaycanda uşaq dramaturgiyasının əsasını qoymuşdur». Əsərdə Baharla qışın timsalında həyat, ümid və xoş­bəxt­liklə zülm və əsarət törədən qüvvələr arasında gedən kəskin mü­barizə təsvir edilir. Nəhayət, Baharın “ordu”suna daxil olan Yer, Su, Qaranquş, Torpaq, Çiçəklər və s. qışın “ordusu” Boran, Qar və sairin üzərində qələbə çalaraq şən və xoşbəxt həyatı bər­qə­rar edirlər…

A.Şaiqin ikinci qrupa –  yeniyetmə və gənclər üçün nəzərdə tutulan pyesləri sırasına “Bir saat xəlifəlik”, “Yazıya pozu yox­dur”, “Qafqaz çiçəyi”, “İldırım”, “El oğlu”, “Vətən”, “Ana”, “Xasay”, “Fitnə”, “Qaraca qız”, “Nüşabə” əsərləri daxildir. Hə­min əsər­lərin əksəriyyətini o, Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teat­rının ədəbi-pedaqoji şöbəsinin müdiri işlədiyi dövrdə – 1937-ci ildən sonra qələmə almışdır. Bu peşələrdən “Gözəl bahar”, “Danışan kukla”, “Bir saat xəlifəlik”, “El oğlu”, “Vətən” və başqaları folklor motivləri əsasında, “Qafqaz çiçəyi”, “İldırım”, “Fitnə”, “Qa­raca qız”, “Aldadılmış ulduzlar”, “Nüşabə” tarixi mövzuda və klassik yazılı ədəbiyyatdan istifadə yolu ilə, “Xasay”, “Vəzifə” isə müasir həyatdan götürülərək yazılmışdır. Ədibin uşaq pyeslərinin əksəriyyəti onun öz sağlığında və sonrakı dövrdə uğurla tamaşaya qoyulmuşdur. Həmin əsərlər uşaqların və yeniyetmə gənclərin dünya görüşlərinin, bədii-estetik zövqlə­rinin püxtələşməsində, onlarda əxlaqi keyfiyyətlərin tərbiyə edilməsində böyük rol oynamış və öz aktuallıqlarını bu gün də saxlamaqdadırlar.

- 3 -

Abdulla Şaiq yaradıcılığında səmimiyyət, məhəbbət və əda­lət­lə süslənmiş işıqlı bir inam, qanadlı romantikadan və soydaş­la­rı­nın tarixi mənəvi qüdrətindən irəli gələn ümid, əzəmət, nik­bin­lik hakimdir. Onun ilham pərisi yaşadığı əsrin qeyri-müəyyən ge­diş­lərini anlamağa çətinlik çəkərkən dərin bir vətəndaş narahatlığı ilə “İyirminci əsrə xitab”, “Hürriyyət pərisinə” müraciət edərək öz suallarına aydın cavab almağa çalışırdı. “İyirminci əsrə xitab”da şair-vətəndaş narahatlığının doğurduğu sualların poetik ifadəsi belədir:

Tufanlı ildırımlarının qəhri, hiddəti,

Xofu ümid ilə yaşadır cümlə milləti.

Qaldır buludlu pərdələri, anlasın cahan,

Sönməz günəşmi, ya qara bir kölgədir doğan?

Varmı ümid bir daha feyzü səadətə?

Ya çəkmədə bizi yenə girdabi-zillətə?

Bu qırmızı şəfəqlər içində nihan-nihan

Doğmazmı nur, mehr, məhəbbət cəhan, cəhan?!

Ey vah!.. Ənqərib bu əmvaci-kibriya,

Bir sahilə səfinəmizi sövq edərmi ya?

Bilməm, bu dağlar, bu məhabətli fırtına

Öksüz bu milləti çıxararmı o bir yana? (II c., s.13)

Əsrin qeyri-müəyyənlikləri qarşısında bəzən təlaş və intizarı artıb ümidsizliyə çevrilən şairin “Şikayətlərim” (II c., s.17) şeirində üzə çıxan vətəndaş duyğuları onun həm də millətin taleyi üçün narahatlıqlarını və təəssübkeşliyini ifadə edir:

Yenə hər yanda hökm edir zülmət!

Yenə söndü o nazənin ülkər!

Gecə-gündüz tapındığım dilbər,

Yenə qaldıq vüsalına həsrət.

Bu vətəndaş narahatlığından çıxmaq üçün A.Şaiq üzünü müd­rik və mübariz “vətən qayıqçılarına” tutaraq onları “cəhalətlə mübarizə”yə çağırır:

Noldunuz, ey vətən qayıqçıları!

Qaldı dərya üzündə yelkəniniz.

Susdunuz, yox sədavü şivəniniz,

Ey elin şanlı hayqırıqçıları!

Bu çağırış və hayqırtıların arxasında millətin işıqlı gələcə­yinə, xoş, nurlu sabahına şairin sonsuz və qətiyyətli bir inamı da­ya­nır. Təsadüfi deyil ki, A.Şaiqin yaradıcılığı boyu biz “Bir ulduz”a, “Dan ulduzu”na, “Ülkər”ə  müraciətlərin, “Bir mələk”lə, “Hürriyyət pərisi” ilə dialoqların şahidi oluruq. Şair özünün “Hurriyyət pərisi”nin belə tez sönməsi ilə barışa bilməyib onu köməyə çağırır ki, işıqlı sabaha ümidini və bu amal uğrunda mübarizə əzmini sönməyə qoymasın:

Müzlim gecə, ətrafı bulud, çən bürüyərkən,

Göz yaşlarımın bəslədiyi ey gözəl ümmid,

Qarşımda təcəssüm edərək ver bənə təyid,

Bu zülmət ilə sübhə qədər ta vuruşum bən! (II c., s.13)

A.Şaiq bu vuruşmada qalib gəlib hürriyyət, ədalət və insanlıq pə­risinə çatmaq üçün bütün bəşəriyyəti bir-birinə “dəsti-üxüv­vət”, “dəsti-vəfa” uzadıb bir-birinin əlini sıxmağa, bununla da əsr­lərdən bəri bəşəriyyəti çulğalayan qara pərdələri yırtıb dağıt­ma­ğa çağırır. Bu məhəbbətin ilahi, əzəli və əbədi əsasını isə şair

Həpimiz bir yuva pərvərdəsiyiz!

Həpimiz bir günəşin zərrəsiyiz! (II c., s.29)

qənaətində görür. A.Şaiqə görə, bəşəriyyətin bu vəhdətini, onun ilahi eşq həsrətinin vahidliyini heç bir şey nə dil, nə din, nə irq, nə sərhəd, nə məzhəb, nə millət fərqi ayıra bilməz. Şairin “Sevgi hakim olmalı” şeiri də bu fikir və ideyanın davamı kimi üzə çıx­mış­dır. Onun qənaətinə görə, insanlar və millətlərarası münasibətərdə qüvvət kəlməsi və anlayışı aradan tamamilə götürülməlidir:

İnsanlığa qüvvət degil, sevgi hakim olmalı,

Qüvvət sözü insanlığın içindən həp qovulsun.

Hətta bütün Qamuslardan silinməli büsbütün,

İnsanlığın qəlbi, ruhu sevgi ilə dolmalı… (II c., s.72)

İnsanlığı kin və ədavət, qoluzorluluq, təkəbbür və lovğalıq kimi sifətlərin üstələməsi A.Şaiqin eyniadlı əsərində “İki fami­li­ya­nın məhvi”nə səbəb olur. Burada göstərilir ki, Səfərin Telli adlı “nazikəndam, gözəl, pəripeykər, alagöz, şux baxışlı, laləüzar, işvəli, qəmzəli, gözəl qızı” hələ körpəlikdən əmisi Əmir Aslan bə­yin oğlu Daşdəmirə beşikkəsdi edilmişdir. Lakin o, Oğuz adlı bir gəncə könül bağlamışdır. Gənclərin bu sevgisinin qarşısını heç bir maneə, insan ruhunun azadlığına buxov olan zərərli adət kəsə bilmir. Tellinin Daşdəmirlə toyu olan gün Oğuz öz sev­gi­li­si­ni götürüb qaçır. Bu  hadisə Daşdəmiri və onun nəslini Oğuzun nəs­li ilə qan davasına çıxarır…

Şair kədərlə göstərir ki, bu zərərli adət, kin püskürən təkəb­bür iki gəncin saf eşqi ilə yanaşı, iki məşhur nəslin yoxa çıxması ilə nəticələnir. Vaxtilə şən qəhqəhələr yüksələn köşkün yerində indi “qəm məkanı” olan xərabələr durur. Bu xərabə isə öz görkəmi ilə “qanlı bir macəraya tənə vurur”.

“Şair və qadın” poemasının qəhrəmanlarına da sevgisiz, ümidsiz və imansız bir həyat zindan kimi görünür. Onların hər ikisi vax­tilə sevginin “sultanları belə titrədən qələsi”nin xoşbəxt, şən duyğulu sakinləri olmuşlar. Lakin qadını sevgilisi xəbərətərsiz atıb başqa diyara gedib, şairin isə sevgilisi vəfat edib. İndi bu xəyanəti xatırlayanda qadının “bağrı qana dönür”. Bildirir ki, bu xəyanət nəticəsində

Sanki yer, göy dönmüş bütün tərsinə,

Hər şey saxta, müzlim görünür mənə (II c., s.268).

Şair də təsəllisini hər dəfə sevgilisinin adını çəkəndə onun gö­zü­nə görünən xəyalı ilə tapır, ruhunu sevgilisinin ruhu ilə qo­vuş­durmağa çalışır. A.Şaiqin bu saf, ülvi duyğularla sevən qəh­rə­man­larının hər ikisi – Şair də Qadın da özlərinin könül rahat­lıq­la­rı­nı pislik və xəyanətlərlə dolu, tərsinə çevrilmiş cəmiyyətdə yox, ruhi aləmdə və təbiətin şirin, ülvi xatirələri ilə dolu qoynunda, həyat dolu yaşıl bir guşəsində tapırlar.

“İdeal və İnsanlıq” mənzum dramının personajlarının təkcə adlarının göz önünə gətirilməsi A.Şaiqin bəşər övladının gələcəyi üçün keçirdiyi narahatlıqların mahiyyəti və çatışmazlıqların ara­dan qaldırılması yolları haqda romantik düşüncə və qənaətləri haqda təsəvvür yaradır. Əsərin iştirakçıları bunlardır: İnsanlıq, İdeal, Vicdan, Ədalət, Mərhəmət, Səadət, Fəlakət, Zülm, Şeytan.

Nə qədər ki, şər qüvvələr bəşər övladının vicdanına hakim­dir, İdeal onları tərk etmək qərarına gəlir. Odur ki, İnsanlıq Ədalət, Vicdan, Mərhəmət və sairin qələbəsi, İdealın ona qaytarılması üçün Uca Yaradana üz tutur. Onun çağırışları, duaları “Amin” sözü ilə təsdiqlənir. Bu dəstəyin arxasından gec-tez İnsanlığın öz idealına qovuşacağı inamı boylanır. Birinci Dünya müharibəsinin boğucu tüstü və dumanları içindən ucalan bu inamın arxasında isə A.Şaiqin bəşər övladının və öz əcdadının daim saflıq, ədalət və xilaskarlıq üstə köklənən ruhlarının “Simurğ quşu” şəklində  geri dö­nəcəyinə bəslədiyi  romantik qətiyyəti dayanır.

Şair “mən”inin bu qətiyyəti ilə silahlanmış uşağın öz anasına onu intizardan qurtarmaq istəyi ilə dediyi aşağıdakı sözlər də bunu təsdiq edir:

Səbr et, anam, Qaf dağında dərələr

Dolub-daşar, xain əllər quruyar.

Simurğ quşu gülər, günəş də doğar.

Göydən yerə enər sevgi, səadət;

O gün atam yenə gələr səlamət (II c., s.48).

A.Şaiqi bu milli-mənəvi ideal və inam heç vaxt tərk etmir. Həmin nikbinlik şairi cümhuriyyət dövrunun ağır, keşməkeşli mü­barizə və çarpışmalar dövründə də işıqlı sabaha, xoş gələcək uğrunda mübarizəyə səsləyir.

***

O dövrdə bütövlükdə türk dünyasının və Azərbaycanın düş­dü­yü böhranlı vəziyyətindən dərin təlaş keçirən Abdulla Şaiq “Və­tənin yanıq səsi” adlı poemasında Vətənin dili ilə ulu ba­ba­la­rı­mızın şöhrətli keçmişinə nəzər salır. Qafqazın – bu ulu Vətəni­mi­zin  şən, xoşbəxt günlərini, bizim ulu nəslimizi sevinclə öz qoy­nunda bəslədiyini və igid, nəcib övladlarının timsalında özünə həm də etibarlı mühafizlər tapıb daim əmniyyətdə olacağı qənaəti ilə rahatlanır. Ancaq, bu gün vətən həmin nəslin övladlarında əvvəlki təpəri görmədiyindən darılıb rəncidə olduğunu belə ifadə edir:

Babanızdan üzülüncə əllərim

Gözlərimi sizə dikmişdim yalnız.

“Bu qan da o qandan süzülmüş”, deridim,

“Yaman gündə imdadım olursunuz”.

Ümidlərinin doğrulmadığını görən Vətən bugünkü nəslin tor­pa­ğa, yurda “sahiblik” hissinin zəifləməsinin haradan doğduğu su­alına, milli-mənəvi laqeydliyin yaranma səbəblərinə cavab axtararaq qətiyyətlə bildirirdi:

O şən, o bəxtiyar könlüm, dolu qan,

Böylə səfaləti artıq çəkəməm.

Sönməz bəndə əski sevgi və iman,

Yuca başımı alçaqlara əgəməm!

Şairə görə sevindirici haldır ki, şanlı və qüdrətli türkün bu­gün­kü nəsli Vətənin səsinə səs verərək “qanlarının həmin o əski qan olduğunu, ürəklərinin elə əvvəlki duyğularla döyündüyünü, bu yurdun dağ-daşında qurtarıcı qəhrəmanların az olmadığını” bəyan edir:

Beş dünyanın vəhşiləri toplansa,

“Ölüm” – deyə, “Vətən!” – deyə qoşarız.

Bu torpaqlar qanımızla boyansa,

Nəfərimiz qalınca öc alarız.

Vətən oğlu sanki öz Anası qarşısında And içir; o əllər ki, səni qur­tarmaq üçün uzanmır, o dillər ki, səni anmır, o ürək ki sənin üçün döyünmür, qoy onların anaları ağlar qalsın! Bununla A.Şaiq öz yurddaşlarını Vətəni yağı qəsdindən qurtarmaq üçün həmişə hazır, səfərbər olmağa çağırırdı.

Şair başa düşürdü ki, hər tərəfi düşmənlərin sardığı bir şəraitdə ap­a­rılan ağır mübarizədə təkbaşına qalib gəlmək çətindir. Bu və­ziy­yətdən çıxış yolunu o, türkdilli xalqların mənəvi və sosial-si­ya­si bütövlüyündə, həm də hazırkı nəslin öz qəhrəman keçmişi ilə ruhi-mənəvi qovuşmasında görürdü. “Yeni ay doğarkən”  (II c., s. 63-64) şerində təsvir edilir ki, Türk Anası öz oğluna türkün doğan hilalını – işıq haləsi ilə bədirlənmiş ayını göstərərək, bu qız is­mət­li gözəlin – yenicə doğulan ayın ondan – Türk oğlundan nəsə umduğunu bildirir. O, diqqəti ayın ətrafındakı yeddi ulduza cəlb edərək, deyir ki, bunlar yeddi türk dövlətinin rəmzidir. Həmin ul­duz­lar ayın ətrafında daha parlaq göründüyü kimi, türk dövlətləri də öz hilalı ətrafında sıx birləşsələr, daha qüvvətli və yenilməz olar­lar. Türk oğlu Yavuz Günəşi Aydan və Ülkərlərdən çox sevsə də, bu yeni aya baxarkən onun varlığını özünün də baş aça bil­mə­di­yi qəribə hisslər çulğalayır:

Annacığım! Bən Günəşi Aydan, yeddi ülkərdən

Çox sevirəm. Bilməm şu Aya bən baxarkən

Neçin əski diləklərim dalğalanır gözümdə?

Neçin tatlı, uğurlu bir duyğu doğar üzümdə?

Neçin bu Ay ruhuma pək uyğun, munis görünür?

İçim, dışım, Günəş kibi neçin nura bürünür?

Genetik yaddaşın oyatdığı bu tükənməz, ülvi duyğular türk dün­­yasının işıqlı sabahına nur çiləyən milli-mənəvi potensiyamızın istinad nöqtəsi, enerji, güc mənbəyi kimi diqqəti cəlb edir. Təsadüfi deyil ki, Anasının köməyi ilə “hər  biri bir igidin yıldızı”, daha doğrusu, hər biri bir türk dövlətinin rəmzi olan ülkərlər ara­sında özünün “pək parlaq o qırmızı ulduzunu” müəyyənləşdirib tapan Yavuzun urəyi həmin ülkərlərin bir-birlərindən uzaq dayanıb sönük görünməsinə dözmür və qəlbində onları birləşdirmək, mənən yaxınlaşdırmaq arzusu baş qaldırır. Həmin günəşi – türk­dilli dövlətlərin yaxınlaşmasından, mənəvi-siyasi birliyindən yaranan Günəşi “taleyinin ülkəri” adlandıran Yavuz bütün dünyanın bu “günəş”ə tapınması, ondan vulkan kimi həyat qaynaması və Yer üzündə əmin-amanlığın bərqərar olaraq, qurdun quzu ilə ot­laması arzusu ilə çırpınır. Bu arzu, ananın xeyir-duası əslində türk­dilli xalqları, türk dövlətlərini birliyə çağıran milli-mənəvi bir ideya kimi səslənir. Həmin çağırış öz aktuallığını bu gün də saxlamaqdadır.

Abdulla Şaiq inanırdı ki, bu ideyanı Müsavat Partiyası kimi si­yasi bir təşkilat həyata keçirəcəkdir. Şairin istədiyi kimi də ol­du. Müsavat xalqımızın milli-mədəni və sosial-siyasi tarixi müba­ri­zələr mərhələsində formalaşan cövhərini mənimsəyərək, islam­çı­lıq, türkçülük və müasirlik ideallarını özünə müqəddəs şüar və amal seçdi. Odur ki, “Türk ədəmi mərkəziyyət firqəsi Müsavata ithaf” etdiyi “Marş”  (II c., s.52) şeirində A.Şaiq soydaşlarını bu partiya, onun tutduğu yol və  məqsəd ətrafında birləşməyə çağırır:

Dalğalanır üstümdə şanlı Turan bayrağı,

Alovlanır qəlbimdə “Ərkənəgün” ocağı.

Haydı, yola çıxalım, haqsızlığı yıxalım,

Turanda gün doğunca zülmətlə çarpışalım!

Arş irəli, irəlidə cənnət kibi cahan var,

Günəş orda həp doğar, səadət orda parlar.

A.Şaiqi təkcə Azərbaycanın yox, bütövlükdə türk dünyasının, turan ellərinin taleyi düşündürür, narahat edir. Birinci Dünya müharibəsinin sonuna doğru türk dünyasının yadlar pəncəsində çırpınması onun qəlbini vətəndaş kədəri ilə çulğalayır. Həmin bəladan qurtuluş yollarının aranması cəhdi A.Şaiqin “Araz”dan “Turan”a” (II c.,s.59-61) adlı  romantik üslubda yazılmış simvo­lik poemasının əsas süjet xəttini təşkil edir. Əsərdən aydın olur ki, aşiq (vətən aşiqi) öz sevgilisinin ətrafını qara quzğunların alaraq, baş­larını onun dizinə söykəməsi xəbərindən bərk sarsılıb. Onun qəl­bini parçalayan sevgilisinin ümidsizlik girdabında “gözlərindən inci kimi yaşlar axıdıb, gül kimi gündən-günə solmasıdır”. Şair vəziyyətdən yeganə çıxış yolunun türk oğlunun öz əlində olmasında görür. Təsadüfi deyil ki, yadlar pəncəsində inləyən gö­zəl də inilti ilə soruşur ki, Türk dünyasında, Turan elində məni qurtaracaq bir ər yoxdurmu? Bu gözəlin yeganə sevgilisi onun halalca nişanlısı türk oğludur. Ona görə belə nalə çəkir:

Nerdə o türk nişanlım, o qoç igid qəhrəmanım?

Yolunu pək gözlədim, yol ver ona, Yaradan!

Yel atına binsin də, gəlsin bəni qurtarsın.

Sevmədigim şu xain başları həp qoparsın.

Şu sehrli tilsimi qırsın namus eşqinə,

Quruntulu bir kədər çökmüş Turan elinə (II c., s.59).

Bu acı xəbər “Araz”ın vasitəsilə “Kür”ə, oradan da hər ikisinin səyi ilə Coşqun dənizə çatdırılır. Coşğun dəniz eşitdiklərindən qəzəblənərək ildırım kimi çaxır, onun kirpiklərində şimşəklər oy­na­şır və Turan ellərini saran dalğalar bütün əngəlləri aradan qaldırır. Sehrli divlərə yedikləri nə varsa qusdurulur. Turan elində əmin-amanlıq bərpa ediləndən sonra dəniz ancaq dalğacıqlarla, ləpələrlə oynaşır. Onun göbəyində zümrüd bir ada, adanın ortasında isə altun kərpicli bir köşk görünür. Poema belə bir romantik sonluqla qurtarır:

Köşkün qarşı tərəfi qızıl alma bağıdır,

Ayaq bassa daş olur, hər kəs ora yağıdır.

Qızıl alma bağında gəzər dünya gözəli,

Gülər coşğun sevinclə Türkün əlində əli (II c., s.61).

Göründüyü kimi, şair Turan ellərinin simvolu olan dünya g­ö­zə­lini divlərin əsarətindən xilas edərək öz romantik təxəyyülündə onun əlini rəmzi şəkildə Türk oğlunun əlinə tapşırır. Özü də onlar “Qızıl alma bağında” qərar tuturlar. Çünki qədim türk (Azər­bay­can) inamına görə, Qızıl alma əbədiyaşarılıq, cavanlaşdırma sim­vo­ludur. Türk cütlüyü bu bağda qərar tutmaqla əslində türk dün­ya­sının və türk nəslinin əbədiyaşarılığını təmin etmiş olur. Turan ellərinin işıqlı sabahı, türk gözəlinin azadlıq və istiqlaliyyətinin romantik bədii əksi Abdulla Şaiqin şair-vətəndaş idealının bəşə­ri­li­yindən və nurlu sabaha, Türk dünyasının azadlıq və səadətinə də­rin inamından güc alır. Bununla yanaşı, şair vəziyyətdən çıxış yo­lunu daha çox reallıqda axtarırdı. “Həyat sevməkdir” (II c., s. 66) şeirində A.Şaiq böhranlı və pəjmürdə halında ilham pərisi ilə ülfət tapıb bu dünyaya daha möhkəm bağlanmağa özündə güc tapır. Bu həyat, hürriyyət pərisinə bağlanan aşiq yaşamağın, həyatın mənasını anlayaraq belə qənaətə gəlir ki:

Həyat – sevmək, pəriciyim, sənin üçün yaşamaq,

Gecə-gündüz çalışaraq, sənə qovuşmaq ancaq.

Bax, bu dadlı həqiqəti həp sən mənə anlatdın,

Acı, sönük həyatıma işıq saçdın, bal qatdın.

Sən sevdirdin o iyrənib çiyrindiyim həyatı,

Gözlərimdə şirinlətdin bu sisli kainatı.

Mənə yeni həyat verən, günəş verən sənsən, sən!

Sevmək – iştə yaşamaqdır, yaşamayır sevməyən!

- 4 -

Abdulla Şaiq milli ədəbiyyatın tarixində görkəmli nasir kimi də tanınır. Onun “Məktub yetişmədi”, “Köç”, “Araz” və s. əsərləri XX əsr Azərbaycan nəsrinin klassik nümunələri sırasına daxil­dir. Təsadüfi deyil ki, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ictimai-bədii fikrində mövcud olan yaradıcılıq təmayülləri özünü A.Şaiq yaradıcılığında, eləcə də bədii nəsrində bu və ya başqa şəkildə gös­tərməkdədir. İdeya-estetik əsasında maarifçilik duran həmin yaradıcılıq istiqamətlərinə realizmlə yanaşı, romantizm və senti­men­talizm də daxil idi.

Elmi ədəbiyyatda A.Şaiq romantik bir ədib kimi dərk və qə­bul edilir. Bununla yanaşı onun yaradıcılığında sentimentalizmin də kifayət qədər çəkiyə malik olduğu son vaxtlar daha sistemli şəkildə təsdiq edilməkdədir. Doğrudan da, ədibin istər poeziyasında, istərsə də nəsr və dramaturgiyasında romantizmlə sentimentalizm özünü paralel şəkildə göstərir. Belə əsərlərdən biri “İki müztərib, yaxud əzab və vicdan”  (I c., s. 464-494) romanıdır. Bu roman A.Şaiqin ilk nəsr əsəri olub, bəzi cəhətlərinə görə İ.Getenin “Gənc Verterin iztirabları” əsərini xatırladır. Burada hadisələr Sitarə ilə Cavad arasında baş verir. Əhvalatı iki nəfərin məktub­la­rın­dan və baxışlarından öyrənirik.

“İki müztərib…” romanının təhkiyəsi epistolyar üslubdadır. Bu­rada zahirən hadisələrə müəllif müdaxiləsi yoxdur. Hətta iki müz­tərib – Sitarə və Cavad haqqında məlumatlar da onların mək­tub­larından alınır. Romanın süjeti də, hadisələrin inkişaf dinami­ka­sı da məktublarda söylənilən hadisələrin ardıcıllığı ilə inkişaf edir. Oxucu məktubdan məktuba qəhrəmanların mənşəyi, qəlb alə­mi, duyğu və düşüncələri, keçirdikləri sevinc, nəşə, əzab və sar­sıntıları ilə yaxından tanış olub, onların yaşantılarının təsiri altına düşür. A.Şaiqin bədii sənətkarlıq qüdrəti “İki müztərib…” ro­manının ideya-estetik kamilliyini və təsir gücünü təmin edir.

İlk görüşdən bir-birinə vurulan hər iki gənc sevgi duyğularını ancaq öz ürək dostlarına açmaq imkanına malikdirlər. Sitarə təbiətin ictimai mühitdən ən uzaq və saf qoynundan şəhərə gəlmişdir. O, günlərin birində pəncərədən küçəni seyr edərkən adını bilmədiyi solğun bənizli, şıq görkəmli bir oğlana –  Cavada vurulur. Öz növbəsində Cavad da Sitarəyə vurulmuşdur. Gənclərin iztirablı gün­ləri də bu vurğunluqdan sonra başlayır; çünki nə Sitarə sevgisini hələ adını bilmədiyi oğlana – Cavada açmağa fürsət və özün­də cəsarət tapa bilir, nə də Cavad özünün evliliyi ucbatından Sitarəyə bəslədiyi hisslərini büruzə verə bilir. Onlar vicdani saflıq, əx­laqi təmizlik, milli əxlaq, qızlıq isməti və kişilik dəyanəti ilə eşq cazibəsi arasında qovrulurlar.

Sitarənin uşaqlıq və yeniyetməlik dövrü təbiətin qoynunda keçmişdir. O, dəfələrlə “təbiətin yaşıl ormanlarda xəlq etliyi gözəlliyi, lətafəti seyr etmək üçün yaşıl, lətif otlar üzərindəki almaz paraları kimi parlayan şəbnəmlərdən ətəyinin, qundaralarının (ayaq­qabılarının) bütün-bütünə islanmasının” fərqinə varmadan nəşəli günlər keçirmişdir. Bütün  bunlar Sitarəni “rəqiqül-qəlb” (incə qəlbli) etmişdir. Ona görə Sitarənin bu sevgisindən xəbər tutan Rəmziyyə ona xəbərdarlıq edir ki, “əksəriyyən riqqəti-qəlb çox da mənfəətli olmayır. İnsanı böyük-böyük təhlükələrə düçar edir. Onun üçün rəqiqül-qəlb olmaqla bərabər bir az da istiqamət və mətanət lazımdır”. Ancaq bu nəsihətlər, qızlıq isməti və qü­ru­ru qarşısında Sitarə ruhunu saran eşq atəşi qarşısında öz güc­süz­lü­yünü günbəgün etiraf etməyə və bu məhəbbətin gücü ilə hesab­laş­mağa məcbur olur…

Cavad da “on səkkiz, on doqquz radələrində (burada: yaşlarında – red.) bir pəri yavrusu,… bir mələkparə” kimi qiymət­lən­dir­­diyi Sitarənin əsiridir. Ancaq evliliyi və bir uşağının olması onun qarşısını kəsir. Sitarəyə nisbətən Cavad özünün daha çıxıl­maz hala düşdüyünü etiraf edir. “Bilsəniz, bu pəri yavrusundan (Si­tarədən – red.) saçılan sevda qığılcımları nə qədər qəlbimi rahət­siz edir. Bəradər, indi isə özümə daha yazığım gəlir. Zira o məndən daha məsud. O yalnız bir sevda vərəminin pəncəsində bo­ğulursa, mən həm sevda, həm vicdan pəncəsində əzil­mək­də­yəm. İkincinin əzabı daha şiddətli deyilmi?”

Nəhayət, Cavad da sevda pəncəsində öz iradi gücünü itirib vic­danının səsini qulaqardına vuraraq zövcəsindən və yav­ru­sun­dan ayrılmaq qərarına gəlir. Ancaq sevgililərin nəşəli günləri tez­lik­lə reallıq tufanının fırtınalarında qərq olur; Cavidin arvadı Sita­rə­gilə gələrək onları məsələdən agah edir. Qıza  məlum olur ki, Ca­vad evli və üç yaşında bir qız atası imiş. O, dostuna mək­tub­la­rı­nın birində özünün evliliklə sevgi arasında qalıb necə iztirablar keçirdiyini belə ifadə edir: “İndisə, bəradər, çox fəna bir möv­qe­də­yəm. Hər iki tərəfdən dəhşətli. Əgər bu tərəfə meyil olursam, mü­hit, vicdan məni boğacaq və əgər o tərəfi tutursam, atəşi-sevda məni yaxacaq, ruhumu parçalayacaq olur. Nə edim, söyləyiniz, nə edim? Əlavə, zavallı zövcəciyim də mənimlə fəna müamilədə bu­lun­mamış, cocuq kimi məni sevmiş, süsləmiş. Bir dəqiqə belə mü­kəddər olmama macal verməyərək, dürlü-dürlü lətifələrlə, mər­həmətlərlə könlümü almış, canı, ruhu qədər sevmişdir. Bil­sə­niz indiki dalğınlığım zavallı qadına nə qədər təsir etmiş və sol­dur­muşdur. Onu indi necə atım? Vicdanımı, namusumu necə par­ça­layım? Bu üç-dörd sənə zərfində tikdiyi sıcaq yavasını necə da­ğı­dım? Vicdana yakışır şeymi? Siz söyləyiniz, bəradər, müm­kün­mü? Ah, nə isə düşünməkdən saçlarım belə ağardı»

Eşqinin bu atəşindən Cavad yatağa düşür. Titrətmə-qızdırma içində sayıqlayaraq Sitarəni çağırır. Həyat yoldaşı isə həyəcan və əzablarını öz içində boğmağa, Cavadı yenə nəvazişlərlə əhatə et­mə­yə çalışır. Bütün bunlara baxmayaraq, nəhayət, Cavadın vic­da­nı onun “üzərinə vulkan kimi fışqıran, dağ parçası kimi yuvar­la­nan atəşi-sevda içində parçalanaraq məhv olur”. O, həyat yol­da­şın­dan ayrılır. Bütün bunları – Cavadın evli və uşaqlı olduğunu bilən­də Sitarə sarsılaraq, qıyya çəkib huşunu itirir. Cavadın ona de­diyi “Gözəl Sitarəm, indiyədək sizinlə mükaliməyə girişməyə vic­danca haqlı deyil idim, zira bir səbəb var idi”, - sözlərinin mə­na­sını indi başa düşür. Həm düşdüyü vəziyyət, həm də Cavadın ar­vadı və körpə qızının imdad diləyən solğun və həyəcanlı sifəti Sitarəni vicdan mühakiməsinə çəkərək “hər an ağır-ağır zəncirlər altında boğur, ruhunu xırpalayır, çox qorxunc, çox müdhiş uçu­rum­lara doğru sürükləyir». Artıq onun üçün həyat “çox müdhiş gö­rünür». Ona görə də xoşbəxtliyini başqasının bədbəxtliyi üz­ə­rin­də qurmaqdansa, “…atəşi-sevda içində əbədiyyətə yuvarlana-yu­varlana imrari-həyat etməyə” qərar verir.

Sitarə vicdan və könül rahatlığı tapmaq üçün yenə şəhər hə­ya­­tından, cəmiyyətin eybəcərliklərindən qaçıb, təbiətin saf qoy­nun­­da, ucqar bir kənddə qərar tutur. Lakin bir tərəfdən yalqızlıq, digər tərəfdən də payızın qəm gətirən ruzigarı ona dinclik vermir. Sitarə mülklərinin yerləşdiyi kənddə – “minlərlə bu qaranlıq və cə­halətin təhlükəli uçurumuna doğru yuvarlanan zavallı köy qızlarını” bir otağa yığıb onlara dərs keçməyə başlayır. Ancaq o özün­dən heç cürə qaça bilmir. Vaxtı ilə atalı və xoşbəxt uşaqlıq illə­rinin şirin xatirələri də onun yaralı qəlbini ovundura bilmir. Hə­yətlərində atasının yetişdirdiyi baxçada keçirdiyi xoşbəxt an­la­rı, onun daima öz qızını dizləri üstünə alıb ülvi nəvazişlərlə əziz­lə­diyini bildirən Sitarə sözünə belə davam edir: “Ah, zavallı ba­bam, bircə gözlərini aç da, canlı çiçək dediyin qızına bax: necə sol­­muş, saralmış, artıq ayaqları məzara doğru titrəyir” (I c., s. 492).

Sitarənin əhvalına uyğun olaraq təbiət də gərgin və qaş­qa­baq­lıdır. Bir ay əvvəl bütün yaşıllığı və gözəlliyi ilə ruh oxşadığı hal­da, indi çılpaq və qəmgindir.  Sitarə öz iztirablarını son nəfəs­lə­rində belə yaşayır: “Yata bilmirəm. Şamı söndürüb qaranlıq fi­kir­lər başımın kişəsində qara qarğalar kimi uçuşur. Gözəl və saf xatiratım söndü, məhv oldu. Burdan nerəyə qaçım? Nerəyə qaçır­sam, o qaranlıq mazi məni təqib edir, bir an rahat buraxmayır. Alaca səhər pəncərədən üzünü göstərir. Dururam… Ah istəyirəm ki, bir kərrə yenə Cavadın üzünü görəydim, sonra öləydim…» (I c., s. 493)

Uğursuz, nakam sevginin yanğısı ilə şam kimi əriyib sönən Si­tarə son nəfəsdə  Cavadın – sevgilisinin adını pıçıldayıb, onu ar­zulayır. Ancaq o, həyatını qeyb etsə də, ilkin, təbii saflığını və vicdani təmizliyini sonadək qoruyub saxlaya bilir.

 “İki müztərib…” romanının ideyası, üslubu, təsvir və təhkiyə tərzi, qəhrəmanların daxili, ruhi aləmlərinin ifadəsi baxımından sentimentalizm ədəbi cərəyanının tələblərinə uyğundur. Süjetin və hadisələrin inkişafı qəhrəmanların ümidsizliyi, hiss və duy­ğu­la­­rının kövrəkliyi fonunda təqdim edilir.

Romanda hər iki müztəribin məktub yazdıqları həmdərdləri – Rəmziyyə və Ciddi zahirən passiv olsalar da, onlar əsər boyu qəh­rəmanların vicdan səsi və A.Şaiqın idealının ifadəçisi  rolunda çıxış edirlər. Əsərin sonunda – axırıncı məktubda təhkiyənin ahən­gi dəyişir. Ədib sanki birdən-birə romanın sentimental ruhu­nu dəyişmək, “fikircə romantizm məsləkini təqib etdiyi kimi” əsərini də həmin ruhda, demokratik tərzdə yazdığını bildirir (Bax: s.494).

A.Şaiqin yaradıcılığında sentimental keyfiyyət sonrakı mər­hə­lədə öz yerini romantizmə tərk etsə də, müəyyən məqamlarda, mə­sələn, “Əsrimizin qəhrəman­ları”nda Sona, “Araz”da Almas ob­razlarının taleyində, “Qafqaz çiçəyi” və s. əsərlərdə özünü yenə ro­mantizmlə paralel şəkildə ifadə edir. Eyni zamanda ədib özü­nün yaradıcılıq amalına sadiq qalaraq, sonrakı nəsr əsərlərində sı­nıq könüllərə,  dərdli ürəklərə, uçuq-sökük daxmaların sakin­lə­ri­nə daha artıq diqqət yetirir. Ancaq bu qəmgin aləmin sakinlərinin ağır güzəranı A.Şaiqi qəmləndirsə də onların daxili dünyalarının cazibəsi və ülviyyəti ədibin ruhuna qol-qanad verir. “Məktub ye­tiş­mədi”, “Köç”, “Əsəbi adam”, “Dursun”, “Əsrimizin qəhrə­man­ları”, “Araz” və s. əsərlər dediklərimizə dayaqdır.

Bir parça çörək dalınca Bakının neft mədənlərinə işləməyə gələn Qurban (“Məktub yetişmədi”) daim ailəsini, balalarının gü­zə­ranını, gündəlik ruzisini təmin etmək haqda düşünür, bunun üçün özünü oda-közə vurur. Lakin tale onun üzünə gülmür; ai­lə­si­nə yazdırdığı son təsəlli məktubu da ünvanına yetişə bilmir. Qaz­dıqları neft quyusu fontan vurduğu vaxt Qurban qəzaya düşüb həlak olur. Hekayədə qurbanların  acınacaqlı  taleyi fəhlə  Səfərin  di­li  ilə belə  ümumiləşdirilir: “…Bu  yerlərin (neft  mədən­lə­rinin  – red.) hər  guşəsinə  qədəm  bassan,  hər  ovuc  torpağa  çəkic  vur­san  fəhlə  sümüyü  görür,  fəhlə  fəryadı eşidirsən”.

Ancaq mədən sahibi Kərbəlayı Qulunu və onun kimilərini bu insan taleləri yox, neft fantanlarının gətirdiyi gözqamaşdırıcı, dəb­dəbəli həyatın məstedici şirinliyi maraqlandırır. A.Şaiq sonra­kı və daha irihəcmli nəsr əsərlərində – “Əsrimizin qəhrəmanları” po­vestində və “Araz” romanında “Məktub yetişmədi” heka­yə­sin­də təsvir etdiyi sosial qütblərin – qurbanların, səfərlərin və kər­bə­la­yı quluların sonrakı ictimai-fikri və əxlaqi inkişaf yollarını və tale­lərini izləməyi qarşıya məqsəd qoymuşdur. Belə ki, “Əsri­mi­zin qəhrəmanları”nda artıq həm fəhlə sinfi, həm də neft burjua­zi­ya­sı nisbətən formalaşmış, cəmiyyətdə öz siması və mövqeyi ilə tanın­mağa başlamışdır. Mədən sahiblərinin də, fəhlələrin də öz hə­yat təcrübəsi və baxışları ilə xeyli irəli getmiş nümayəndələri “əsrimizin qəhrəmanlarına” çevrilməkdədirlər. Ancaq hadisələrin in­kişafından məlum olur ki, neft fontanlarının bəxş etdiyi sərvət Kərbəlayı Qulunun və Hacı Kərimin xələflərinə xoşbəxtlik yox, sosial-mənəvi fəlakət və bədbəxtlik gətirmişdir. Çünki qəfildən “süd gölünə düşən” bu adamlar hələ düşdükləri vəziyyətə mənə­vi-əxlaqi və sosial-psixoloji cəhətdən hazır deyillər. Ona görə də sər­vətin başgicəlləndirici parıltısı onların onsuz da zəif olan mə­nə­vi-psixoloji keyfiyyətlərini tamamilə aşılayır. Ağa Mürsəl, onun ardınca oğlu Əşrəf əyyaşlıq, qumarbazlıq və əxlaqsızlıq gir­da­bına yuvarlanırlar. Ən pisi isə odur ki, hər sonrakı nəsil məhz pis əməllərinə, çürük həyat fəlsəfələrinə görə özündən əvvəlkini köl­gədə qoyur. Ağa Mürsəl təkcə özünü yox, ailəsini də fəlakətə sürük­ləyir. O, əvvəllər bütün sərvətə sahib olmaq yanğısı ilə ata­sı­nın ölümünü arzulayırsa, bu arzuya çatandan sonra nə dərddən vərə­mə tutulub gündən-günə şam kimi əriyən arvadı Məryəmin, nə də həyata yeni-yeni qədəm qoyan oğlu Əşrəfin taleyi ilə ma­raq­lanır. Nəticədə nəslin yuvarlandığı uçurum get-gedə dərinləşir, o isə səhvini düzəltmək əvəzinə hiss edəndə ki, oğlu ona öz ana­sı­nın qatili kimi baxır “bu yaralı ceyranı (Əşrəfi –A.B.) özünə ram etmək üçün hər gün cibini pul ilə doldurur, arabir özü ilə bərabər kinoya, teatra, hətta kazinoya aparırdı. Bu həyat Əşrəfin əhvali-ruhiyyəsi və əxlaqı üzərində silinməz qara izlər buraxır, dərsə olan eşq və həvəsi get-gedə sönməyə başladığından məktəb ona bir zindan görünürdü”. Bütün bunlar səbəbsiz deyildi, çünki Əş­rə­fi, onun uşaq qəlbini bu həyatda sevgi və ülfətlə nurlandıran ye­ga­nə adam anası Məleykə idi. Uşaq bu dayaqdan məhrum olan­dan,  atasının ona göstərdiyi zərərli diqqətdən və yolverilməz tə­r­bi­yə üsulundan sonra kəskin surətdə dəyişməyə başlayır: “Mər­yə­min ölümündən beş-altı ay sonra Əşrəf çox sürətlə dəyişilməyə, əx­laqındakı xəstə, zəif cəhətlər qüvvətlənməyə, daha qabarıq bir şəkildə üzə çıxmağa başladı. Hər gün sinifdə beş-altı saat otur­maq ona cəhənnəm əzabı kimi müdhiş görünürdü”.

Beləliklə, Əşrəf dərslərindən, məktəb həyatından soyumağa baş­layır. Fikirləşir ki, həyatda uğur qazanmaq üçün çalışmağa eh­tiyac yoxdur. Çünki “atasının sərvəti tükənməz bir dənizdir”. Bu cür düşüncələrlə o, içkiyə qurşanır. Hətta məktəbə konyak gətirib sinif yoldaşlarını da öz yoluna cəlb etməyə başlayır. Bütün bu iş­lər­də isə Ağa Mürsəl həm əməlləri, həm də oğluna verdiyi üzdən­iraq məsələhətləri ilə zərərli rol oynayır; o, Moskvada onsuz da oxu­maq əvəzinə əyləncə və əxlaqsızlığa, qumar və içkiyə qur­şa­nan oğlu Əşrəfə məktubunda yazırdı: “…İndi ki, oxumağa qərar ver­misən, sözüm yox, ancaq canını çox üzmə, keçinmək üçün lazımınca sərvətimiz var! Elm insan özünü idarə və təmin edə bilmək üçün deyilmi? Ye, iç, kefdən qalma, dünyadan istədiyin qədər kam al! Sənə iki min manat göndərdim, kifayət etməsə yaz, yenə göndərim” (I c., s. 196).

Ağa Mürəslin bu çürük həyat fəlsəfəsi və oğluna həddən ar­tıq pul göndərməsi Əşrəfi onsuz da yuvarlandığı uçruma daha bərk itələyir. Bütün bunlar, “Əşrəfin əxlaqı üzərində buraxılmış “qa­ra izləri” daha da dərinləşdirir, tərbiyəsinin pozulmasına, mə­nə­viy­ya­tının eybəcərləşməsinə güclü təkan verir. Artıq varlığında zəhərli toxumlar cücərib boy atır və sürətlə inkişaf edib öz təsirini göstərir. Atası öldükdən sonra Bakıya qayıdıb onun varidatına sahiblənən Əşrəfin azğınlığı get-gedə şiddətlənir”.

Əşrəfin ruhuna hakim kəsilən, varlığını çulğalayan bu mə­nə­vi eybəcərliyin zərərli toxumlarını povestdə göstərildiyi kimi, “ürəyin dərin guşələrində dəqiqə içində doğub, ağac kimi rişə ata­raq bir anda vücudun hər tərəfinə hakim olan” məhəbbət – Sona­nın məhəbbəti də zərərsizləşdirə bilmir. “…Çünki onun qəlbin­də­ki o saf, səmimi duyğu, pak və parlaq sevgi çoxdan sönmüşdü, indi onun yerində qara yellər əsirdi”. Ona görə də Əşrəf dəlicə­si­nə sevdiyi, ürəkdən vurulduğu, “…ah, qəlbimin sevinci, ruhumun işı­ğı. Səni kiçiklikdən sevdim. Sənin üçün yaşadım, sən mənim yeganə gözəlimsən”, –  deyə oxşadığı Sonaya qarşı toylarından cə­mi bir il keçəndən – qızları olandan sonra biganələşir... Qəl­bi­nin içini dolduran əvvəlki səmimiyyət və məhəbbət get-gedə sön­mə­yə və boşalmağa başlayır. O, indi müxtəlif bəhanələrlə gecələr evə vaxtsız qayıdır, rəftarında, hərəkətlərində Sonaya qarşı əv­vəl­ki qədər səmimi görünə bilmir”. Hətta Sona ilə bərabər cəmiyyət içi­nə çıxmağı özünə yaraşdırmır. Sonanın ona dediyi “sənə olan eşqim” ifadəsinə Əşrəf istehza ilə “Arvad ağzından birinci dəfədir ki, belə söz eşidirəm. Qadında eşq olmaz, ehtiras olar” (I c., s.252), – deyə cavab verərək onun saf duyğularını təhqir edir, hə­yat yol­daşına “ismətsiz qadın” deməkdən belə çəkinmir. Əşrəfi saf duy­ğular, ülvi hisslər deyil, şəhvət və kor ehtiraslar daha çox cəlb edir. Bu işdə onun varlığında kök salan əvvəlki “zəhərli to­xum­­lar­la” yanaşı, əhatə olunduğu mühit və Əhməd kimi dostla­rı­nın şirnikdirici sözləri də müəyyən rol oynayır. Beləliklə, Əşrəfi də atasının taleyi gözləyir və o, növbəti məşuqələrinin birinin və şöh­rət azarlı şəhvani bir qısqanclığın güdazına gedir; güllələnib öldürülür.

Əşrəfin bu acınacaqlı ömür yolunu A.Şaiq sənətkarlıqla əks et­­di­rə bilmişdir. O, öz qəhrəmanına mühitin, pis tərbiyənin qur­banı kimi qəlbən acıyır.

Povestdə təsvir edilən mədən sahiblərindən fərqli olaraq, fəh­lə­lərin nümayəndələri olan Məhərrəm əmi, Zəki, Nəzakət, Rəm­ziy­yə, Yelena, Saşa və b. surətlər isə özlərinin əqli, zehni, fiziki key­fiyyətləri, ictimai fəaliyyətləri, həyat amalları ilə xoşbəxt gə­lə­cək soraqlı insanlardır. Xüsusən əgər Məhərrəm əmi cəmiyyətin bütün təbəqələrində qəbul edilən nurlu bir insan, xeyirxahlıq və maarif, tərəqqi, mədəniyyət daşıyıcıdırsa, Zəki həmin işıqlı əməl­lə­rin təminatçılarındandır. Bu surətlərin sonrakı hər nəsli daha zəkalı, əzmkar və açıqfikirli, aydın məqsədli mücahidlərdir.

İsgəndər bəy, Əhməd isə cəmiyyətdə formalaşmağa başlayıb, digər təbəqə və siniflər (ruhani, fəhlə və sahibkarlar) arasındakı mədəni, mənəvi bağların möhkəmlənməsini təmin etməyə çalışan liberal-demokratik görüşlü adamlardır. Bu adamlarda, xüsusən Əhməddə yeni-yeni qazanmağa başladığı ictimai mövqedən və ye­timliyindən doğan bəzi kölgəli cəhətlər olsa da, işıqlı keyfiy­yət­lər də az deyil. Əhmədin Zəki ilə münasibətləri və Zəkinin ona etibarının davamlılığını təmin edən mənəvi keyfiyyətlər fikrimizə dayaqdır.

A.Şaiq yaradıcılığında qadın qəhrəmanlar da ayrıca bir yer tutur və öz talelərinə, xarakterlərinə, həyat, yaşamaq əzmlərinə gö­rə bir-birindən seçilməklə yanaşı, aralarında üzvi bir bağlılıq da var. Hətta onların  müəyyən qismi özlərindən əvvəlki bəzi su­rət­lərin tale yolunun növbəti əsərlərdə tamamlanmasına xidmət edir. Məsələn, əgər Gülyaz Aslanı, Çimnaz Qoçpoladı (“Qoç­po­lad” poeması) ürəkdən sevib, ona arxa, dayaq durur, yeri gələndə Çim­naz kişi paltarı geyib döyüşlərdə Qoçpolada silahdaş olursa, Ayrım qızı kimi tanınan Fatı da Kərim babaya arxadır, daim onun qo­lundan qaldırır, təsərrüfatını idarə edir. Etibarda, vəfada, dö­züm və sədaqətdə bu xanımlar Ballının (“Dursun” povesti) sələf­lə­ri­dir.

Ballı əri Dursunun Güllünü onun üstünə günü gətirməsindən tutmuş oğlu Şərəfin tutulmasına, ərindən qalan mal-mülkün qazı, kənd­xuda və koxalar tərəfindən öz aralarında bölüşdürülməsinə­dək ağır fəlakətə qatlaşır. Uşaqlarını başına yığıb inləyə-inləyə ya­şayır”. “Qoçpolad”, “İki familiyanın məhvi”, “Köç”, “Dursun” əsər­lərində XX əsrə qədərki və XIX əsrlə XX əsrin qovuşuq illəri də buraya daxil olmaqla böyük bir mərhələnin tarixi-etno­kul­tu­ro­lo­ji proseslərinin bədii mənzərələri, işıqlı və qaranlıq səhifələri ilə tanış oluruq. Bütün hallarda xalqımızın milli etnik-mədəni key­fiy­yətlərinə və mənəvi əxlaqi dəyərlərinə A.Şaiqin sonsuz məhəb­bə­tini və vətəndaş qayğısını görürük. Eyni zamanda o, öz soy­daş­la­rında əcdadlarımızın qürur doğuran etnik-mədəni keyfiyyət­lə­ri­ni, qəhrəmanlıq, mərdlik, halallıq, əyilməzlik  keyfiyyətlərini daim yaşatmağı, soyumuza layiq övlad olmağımızı istəyir və bu tarixi dəyərlərimizi təsirli bədii vasitələrlə oxucularına təbliğ və təlqin edirdi.

Bu əsərərdə tarixi gerçəkliyə uyğun olaraq xalq sinfi təbə­qə­ləş­mədən uzaq bir bütöv kimi təsvir edilir. Ancaq “Dursun”da sinfi oyanmanın işartılarını, hətta tətbiq edilən fövqəladə vəziyyət re­jiminin zindan ağırlığını görürük. “Məktub yetişmədi”, “Əsri­mi­zin qəhrəmanları” və “Araz”da isə cəmiyyətdə sinfi təbəqələş­mə­nin artıq ictimai bir proses olaraq getdiyinin və onun törətdiyi sosial-mədəni və mənəvi-əxlaqi ağrıların şahidi oluruq. Həmin ağrı­lar Məleykə, Qəmər, Sona və Almas kimi qadınların, qızların nisgil dolu ömür yollarında və talelərində bədbəxtlik və fəlakət­lər­lə əlamətdar olur.

Bu qadınların taleləri oxşar olsa da, ömür yolları, faciəli ya­şan­tılarının mərhələləri fərqlidir. Belə ki, Məleykə əri Ağa Mür­sə­lin (“Əsrimizin qəhrəmanları”) əxlaqsızlığı, ona kobud müna­si­bət­ləri müqabilində vərəmləyib ölüm yatağına düşür. Bu əsərdə Mə­leykənin kəskin etiraz və üsyan səsini, demək olar ki, eşit­mi­rik, ancaq son nəfəsdə “gözlərini kirpikləri arasında gizlədərək, titrək və həzin bir səslə: – Ağa Mürsəl, Əşrəf əmanəti!.. Heç ol­masa bunu sev!» (I c., s. 188) – deyə bildiyinin şahidi oluruq.

“Araz” romanında isə Qəmər yeri gələndə əri Aslan bəylə mü­bahisəyə girişir. Məleykə vərəmə tutulubsa, Qəmər əsəb xəstə­li­yindən əzab çəkir. Həyat yoldaşlarının bəd əməllərindən hansı qadının necə xəstəliyə tutulması da onların xarakterlərindən irəli gəlir, yəni hansının zəif, hansının güclü, üsyankar olmasının gös­tə­ricisi, həm də onların tutulduqları xəstəlikdir: xaraktercə zəif olanlar vərəmə, bir qədər çılğınlar isə əsəb xəstəliyinə tutulurlar. A.Şaiq obrazların tale yolunu izləyərkən ən incə detallara belə sə­nət­karlıqla, bir psixoloq məharəti ilə diqqət yetirmişdir.

“Əsrimizin qəhrəmanları”nda Məleykədən sonra diqqət mər­kə­zində dayanan qadın surəti Əşrəfin sevgilisi və Ağa Mürsəllə Mə­leykənin gəlini Sonadır. A.Şaiq bu obraza da xüsusi rəğbət bəs­ləyib onun halına qəlbən acıyır. Yazıçı öz qəhrəmanının gələ­cək acınacaqlı taleyini, onun buraxacağı ictimai-əxlaqi və milli-bəşəri ağrının şiddətini qabarıq nəzərə çatdırmaq üçün oxucunu əvvəlcədən hazırlayır. Bu məqsədlə Sonanı belə təsvir və təqdim edir: “…Sonanın məhəbbəti daha səmimi, daha kəskin idi. Hə­ya­tın­da birinci dəfə olaraq sevməyə başladığı Əşrəfə qəlbinin sönməz hərarətini, ruhunun ən incə, ən parlaq şəfəqlərini baxş etmişdi. Onun dağ çeşməsi qədər saf qəlbini heç bir kirli əl bu­lan­dır­mamış, incə, parlaq ruhunu heç bir ləkə qaraltmamışdı. Uşaq ürəkli, pəri xilqətli, sevimli, gözəl bir qız idi. Əşrəfi qəlbi kimi sevəcək, özünü ona sevdirəcək və bəxtiyar yaşaya biləcəklərinə əmin idi” (I c., s.205).

Doğrudan da, Sona öz ərinə və gəlin getdiyi evə qəlbən bağ­la­nır, ürəyinin bütün sevgisini, qəlbinin bütün hərarətini Əşrəfə, yenicə qurduqları ailə ocağının nurlanmasına verir. İlk aylar Əşrəf də ona bağlanır, Sonanın saf sevgisinə səmimiyyətlə cavab verir. Lakin bu, uzun sürmür; “…taleyi bir çox cəhətdən bədbəxt Məryəmin taleyinə bənzəyən yazıq Sonanın da ömrünə zəhər qatılır, günü iztirab və ruhi sıxıntı içərisində keçir”.

Ancaq tale oxşarlığına baxmayaraq, Sona xaraktercə mərhum qaynanası Məryəmdən fərqlənir; o, Əşrəfin öz Sonasını başqa qa­dın­lara dəyişdiyini görəndə çəkinmədən ərini ittiham edir. Əş­rəf­dən “İsmətsiz qadın!”  – ünvanlı təhqir eşidəndə üsyan və qəzəblə bunu ondan sübut etməsini tələb edir (Bax: I c., s.259). Bu, Sona­nın saflığından, sevgisindən və qürurundan, izzət-nəfsini qoru­maq əzmindən irəli gəlir. Sona dünyaya gələcək övladına “bəd­bəxt taleli adamların” – Ağa Mürsəlin, ya da Məleykənin adlarını qoymağa qorxur. Bu isə övladının gələcək taleyi üçün nigaran olan ananın narahatlığının əlamətidir. Əşrəfin ona xəyanətini və ölü­münün səbəbini bilsə də, Sona bu hadisədən dərin sarsıntı ke­çi­rib çırpınır. Bu isə onun sevgisinə sədaqəti, ərinə vəfası və qa­dın fədakarlığıdır.

“Araz” romanındakı Almas da özgün taleyə və xüsusiy­yət­lə­rə malikdir. Sona Əşrəflə qonşu və uşaqlıq yoldaşı olduğu kimi, Almas da Poladla eyni vəziyyətdədir. Ancaq Sonadan fərqli ola­raq, Almas Poladı anasının tərif dolu təqdimindən sonra yox, elə əvvəl­dən, həm də öz ürəyinin hökmü ilə sevmişdir. Atası tərəfin­dən Varisə verildiyini biləndə Almas vəziyyətdən çıxmaq üçün yol­lar axtarır, Poladı məsələdən agah etməyə çalışır. Bütün ümid və cəhdləri boşa çıxandan sonra isə özünün tale gəmisinin “heç­lik­lərə, boşluqlara” yuvarlanmasına qatlaşmağa məcbur olur. Bu ağır düşüncələrə dalmasına Aslan bəyin var-dövlətinin parıltıları da mane ola bilmir. Lakin A.Şaiq onun tale gəmisinin “heçliklərə, boşluqlara” yuvarlanmasına yol vermir… Almas ər evinə köçən­dən az sonra güllələnmiş Varisin meyidi bəy otağına gətirilir. Bu hadisədən bir qədər sonra biz Alması ata evində öz Poladının yo­lu­nu gözləyən görürük…

Sona ilə Almasın anaları Gülcahanla Pakizə də bir-birinqdən fərq­lənirlər; əgər Gülcahan var-dövlətə meyilli olub, elə bu cəhə­ti­nə görə də Əşrəfə az qala özü elçi düşürsə, Pakizə Aslan bəyin qı­zıl teştindənsə Arazın ailəsinin, oğlu Poladın saflığına, dəya­nə­ti­nə və qızının hislərinə hörmətlə yanaşıb onlarla hesablaşmağa üstünlük verir. Ancaq ictimai qanunlar, cəmiyyətdə hökm sür­mək­də olan köhnə ənənə və baxışlar hələ “Əsrimizin qəhrəman­la­rı”nda Rəmziyyənin əl-qolunu bağladığı kimi, “Araz” romanında Paki­zəni də susmağa məcbur edir, o, ərinin iradəsinə (o, var-döv­lə­tə susayıb düzgün yolda olmasa belə) boyun əyməli olur.

Günəş isə A.Şaiqin  yaratdığı qadın surətlərinin ən qüvvətlisi və mükəmməllidir. Müəllif “Araz” romanına qədər Azərbaycan qa­dınlarında gördüyü ən ülvi, bənzərsiz, saf həyati keyfiyyətləri  Günəşin şəxsində canlandırmağa çalışmışdır. Günəş, adına uyğun olaraq, uşaqlıqdan qüvvətli həyat enerjisinə malikdir. O, fiziki gü­cünə, iradi möhkəmliyinə, ötkəm olduğu qədər də qayğıkeş­li­yi­nə və bir çox başqa insani məziyyətlərinə görə sələfi Fatıdan – Ayrım qızından (“Köç”) üstündür. Abdulla Şaiq Günəşi belə təs­vir və təqdim edir: “…Ata-anası Günəşi ərköyün böyütmüşdü. O, kişi təbiətli, dəlisov, ətli-canlı bir qız idi. Hər gün darvazalarının üs­tünə çıxıb ayaqlarını sallar, əlindəki iri dəyənəyi darvazanın çərçivəsinə çırpar, yoldan keçənləri seyr edərdi. Dəvəçilərin, ara­ba­çıların haradan gəldiyini, şəhərə nə apardıqlarını soruşar, sonra amiranə bir səslə: “Atam, atam, Allah xeyir versin!” deyərdi” (I c., s.306).

Günəşin bu amiranəliyi, təbiətindəki hökm-fərmalıq və xe­yir­xahlıq  çoxlarının diqqət və marağını çəkmişdi. Ancaq müəllif onu bir qədər də təfsilatlı təqdim etmək məqsədilə sözünə davam edərək yazır ki, Günəş onu söylətmək istəyənlərin hər birinə onların niyyətlərinə uyğun qısa və bitkin cavab verdiyi kimi, “lovğa cavanları acı-acı iynələr, hər birinin ayıbını üzünə deyərdi. Onu təhqir edən olursa, ildırım kimi yerə atılaraq əlindəki də­yə­nək­lə hücum edərdi… Günəşin bu xasiyyəti hamıya qəribə görün­sə də, təmiz əxlaqı, mərdliyi ilə çoxlarında rəğbət oyadırdı. Odur ki, hərdənbir ona elçi gələn də olurdu. Ancaq yaşı iyirmini keç­mə­sinə baxmayaraq, qapısına gələn elçilərin hamısına rədd ca­va­bı vermişdi. Evdə onun bu hərəkətlərindən əsəbiləşir, cəza verir, ancaq heç bir şey ona təsir etmirdi” (I c., s.306).

A.Şaiqin digər qadın obrazlarından fərqli olaraq, Günəş sər­bəst düşüncəli, müstəqil fikirli, eyni zamanda həssas qəlbə, sevən ürəyə malik bir qızdır. O, həyatını öz ağlı, öz baxışı, zövqü və könlü ilə qurmaq əzmindədir. Ona görə heç kimlə hesablaşmadan bəyənmədiyi adamların elçilərinə özü rədd cavabı verir, onu cır­nat­maq istəyən cavanlara “Atam, atam, tayınızı tapın, mən it-qurd yoldaşı deyiləm”, – deyə əlindəki ağacı qapıya çırpa-çırpa etina­sız­lıq edir. Günəşin bu xasiyyəti Arazın diqqətindən yayınmadığı kimi, Günəş də ona biganə qalmır.

Onlar evlənəndən sonra Günəş ər evinə əsl nur çiləməyə, Ara­zın ata yurdunu şenəltməyə, onu laləzara çevirməyə, günəş hə­rarəti ilə onun qəlbinə rahatlıq, ruhuna dinclik gətirmyə baş­la­yır, Arazı “doşab almışam, bal çıxıb” qənaəti ilə sevincə qərq edir. O, hər addımda Araza və oğluna dayaq durur, onların üs­tün­də nanə yarpağı kimi əsirdi. Hətta Araz yaralanıb xəstəxanaya, son­ra həbsxanaya düşərək zəiflədiyi zaman Günəş olar-olmaz zinə­tini – üzük və sırğasını sataraq onun müalicəsi qayğısına qalır. Şuşanın səfalı yaylaqlarında doktor Şamillə gəzintiyə çı­xar­kən havadakı nəmişlikdən Arazı qorumaq üçün yamaqlı yun şalı və qəlbinin istisi ilə onu bürüyür.

A.Şaiq Arazı da, onun ailəsini də böyük rəğbət və məhəb­bət­lə təsvir etmiş, onların həyat və fəaliyyəti üçün tələb olunan bü­tün fiziki və əxlaqi keyfiyyətlərə sözün əsl mənasında Tanrı ira­də­si ilə yiyələndiklərini diqqətə çatdırmaq üçün sənətkar qələ­mi­nin qüdrətini əsirgəməmişdir.

“Araz” romanının əsas qəhrəmanları A.Şaiqin azadlıq idea­lı­na uyğun olaraq, simvolik istiqlal mücahidləridir. “Araz”dan “Tu­ran”a” poemasında Araz çayı Turan ellərinin coşub-daşan azad­­lıq və istiqlaliyyət iradəsini coşqun Xəzərə çatdırdığı kimi, romandakı Araz da Azərbaycan xalqının azadlıq idealını bütün varlığında daşıyan istiqlal gəmisinin sükanından möhkəm yapış­mış­dır. Günəş isə bu azadlıq və istiqlaliyyət ruhuna, həyat və mü­ba­rizə eşqinə öz qəlbinin hərarəti, isti nəfəsi ilə güc, qüvvət verib onu canlandırır. O, ömür-gün yoldaşı Arazı xəstəlik və zəiflikdən qoru­yaraq özünün şəfqət və məhəbbət dolu nəvazişləri ilə yeni­dən canlandırıb gələcək mübarizələrə hazırlayır.

A.Şaiq Arazın ailəsinin güclü, işıqlı sabah ünvanlı, Aslan bə­yin ailəsinin isə məhvə məhkumluğunu bədii inandırıcılıqla gös­tər­mək üçün qarşılaşdırma üsulundan və orijinal tablolardan, təbiət lövhələrindən məharətlə istifadə edir. Məsələn, Aslan bəyin evin­dəki tablolara baxarkən Şamilin diqqətini dəniz fırtınası can­lan­dırılan bir əsər cəlb edir. Əsərdə həmin mənzərə haqqında de­yi­lir: “Buludlu göydən yağış tökülür, ildırım çaxır, coşub qay­na­yan köpüklü dalğalar fırtınaya tutulmuş gəmini bir top kimi atıb-tuturdu. Dəli dalğalar üstündə dağ təpəsi kimi görünən gəmi digər bir dalğa arasındakı uçurumlu dərələri andıran boşluqlar arasına yuvarlanacaq bir vəziyyət almışdı…” (I c., s. 403).

Bu təsvirlərdən və doktor Şamilin Aslan bəyi, Qəməri və Va­ri­si müayinəsinin nəticələrindən məlum olur ki, onların hər üçü­nün ömür və tale gəmiləri həmin tablodakı gəminin vəziy­yə­tin­də­dir. Yaxud Varisin əxlaqsızlıq girdabında məhvə məhkum oldu­ğu­nu diqqətə çatdırarkən ədib vəziyyətə uyğun ibrətamiz lövhə­lər­dən istifadə edir. Belə lövhələrdən birində görüşünə yüzlük pullardan tikdirilmiş yorğanla gələcəyinə söz verən Varisin yolu­nu gözləyən əxlaqsız qadının mənzilindəki  “otağın bir bucağında hörümçək toruna düşmüş milçəyin... özünü qurtarmaq üçün çalı­şıb-çapalamasına baxmayaraq hörümçəyin incə tellərlə onun əl-aya­ğını möhkəm bağlaması” təsvir olunur. Bu təsvirdən də aydın olur ki, Varis indiki halında hörümçək torunda – ölümün pəncə­sin­də çırpınan həmin milçəyin vəziyyətindədir.

Bundan fərqli olaraq, A.Şaiq Arazla Günəş haqqında danı­şar­kən tamam  başqa peyzajlara müraciət edir. Xüsusən Arazla Gü­nə­şin Qarabağdakı istirahət günlərini təsvir edərkən onların ov­qat­larına uyğun peyzajlara romanda sıx-sıx rast gəlirik. Belə təs­vir­lərin birinə diqqət yetirməklə A.Şaiqin Arazın ailəsi və Aslan bəyin ailəsi, onların aqibətləri barədəki qənaətlərini öyrənmək olar.

Əsərdən məlumdur ki, Aslan bəyin ailəsi də Qarabağa isti­ra­hə­tə gedir və iş elə gətirir ki, onlar da Arazla Günəşin qaldığı evin qonşuluğunda otaq kirayələməli olurlar. A.Şaiq həmin bina­nın həyətindəki mənzərəni belə təsvir edir: “…Şamil… onların (Araz­la Günəşin – A.B.) evlərinin qarşısındakı iki çinar ağacının sərin, məftun edən mənzərəsinə baxıb zövq alır və gözlərini kiçik bir küləkdən yarpaqları daimi hərəkətdə olan bu iki çinardan ayırmırdı. Pəncərələrin qarşısında yan-yana dayanmış bu iki qol­lu-budaqlı qocaman çinarın yaşıl başları boşluqlarda geniş-geniş nəfəs alırdı. Təbiət bu iki uca və nəhəng çinarda heç bir nöqsan yaratmamışdı. Onların arasından qaynayan sərin bir çeşmə yol açdığı kiçik çınqıl daşları üzərindən xoş ahəngli bir şırıltı ilə böyük çaylara doğru axıb gedirdi. Bu iki ağacdakı sağlamlığı nəzərə çarpdıra bilmək üçün təbiət sanki qəsdən bir az uzaqda xəstə və cılız iki söyüd ağacı da yaratmışdı. Hər səhər şəfəq sö­kül­dükcə bu mənzərə tamamilə başqa bir şəkil alırdı: ilk şəfəq sel­ləri hücuma başlayınca bu iki çinar başdan-başa titrək, çəhrayı sədəflər içində parıl-parıl yanırdı” (I c., s. 407).

A.Şaiq öz qəhrəmanlarını – Arazla Günəşi qol-budaqlı qoşa çinara bənzətməklə qalmır, o, həmin çinarların arasından axan hə­yat­verici çeşmə ilə günəşin ilıq, gözqamaşdırıcı, min bir ahəngə çalan şəfəqlərini və bir az uzaqdakı qoşa, xəstə söyüd ağaclarını da buraya əlavə edir. Burada xəstə ağacların məhz söyüd kimi təqdim edilməsinə də təsadüf kimi baxmaq olmaz; axı, Aslan bəyin ailəsi də bu söyüdlər kimi xəstə, cansız olub barsızlığa məhkumdurlar.

A.Şaiq, bütün bu mənzərəni tamamlamaq, onun ideya-estetik təsir gücünü artırmaq məqsədilə sözünə belə davam edir: “Sizə təq­dim etdiyim iki bəxtiyar (Arazla Günəş – A.B.) pəncərələri bu gözəl mənzərəyə açılan doktorun (Şamilin – A.B.) otağı ilə yan-yana olan o biri otaqda yaşayırdı. İri gövdəli, vücudca sağlam və xoşsima olan bu iki nəfərin qıpqırmızı yanaqları gəncliklərindən bir şey itirməmiş kimi saf və parlaq idi, geyimləri, həyat və rəf­tar­ları da çox sadə və səmimi idi. Həyatın acılarını ifadə edən simalarında həm də həyata ayaq basdıqları ilk gündən onlarla bərabər doğmuş nəşəli bir təbəssüm oynayırdı» (I c., s. 407).

A.Şaiq peyzajlardan obrazların keçirtdikləri psixoloji sar­sın­tı­ları oxucunun nəzərində canlandırmaq üçün də istifadə edir. Məsələn, Poladı sevdiyi halda, iradəsinin əksinə olaraq Varisə ərə verilən Almas gəlin köçməzdən bir az qabaq bibisi qızı Dilguşa ilə artırmada oturub söhbət edərkən birdən bağların içindən bir burulğan qalxır: “Birdən-birə qopan şiddətli külək bostanın orta­sın­da qumları tünd bir tüstü kimi burum-burum havaya sovurub, ətrafı sıx sarımtıraq dumana bürüdü”. Bu külək bostan çəpərlə­ri­nin tikanlarını da yerindən qoparıb havaya sovurur: “Tikanlar sür­ət­lə fəza dərinliklərinə, boşluqlara doğru yüksələrək gözdən itirdi. Dilguşa əlini Almasın əlinə vuraraq:  – Almas sən də bu axşam belə uçub gedəcəksən?  – dedi.

   Almas kədərli bir səslə:

– Heçliklərə, boşluqlara! – deyə pıçıldadı” (I c., s. 436).

Elmi ədəbiyyatda A.Şaiqin təbiət lövhələrinə münasibəti onun romantik təbiətindən gəlmə bir hal kimi qiymətləndiril­miş­dir. Bu haqda Ə.Mirəhmədov yazır: “…Təbiət Şaiqi ən canlı, ən cazibədar bir aləm kimi maraqlandırmaqdan əlavə, gah onun lirik qəhrəmanı üçün ictimai fırtınalardan sığınacaq yeri, gah da bu qəh­rəmanın özü kimi dərdli bir aləmdir… Daha doğrusu, bu döv­rün şeir və hekayələrində təbiət eşqi əsas etibarilə romantizmə məx­sus olan bir hiss, romantiklərdə təsadüf edilən mənəvi-psixo­loji bir xüsusiyyətdir».

Ümumiyyətlə, romantiklərdə təbiətə, simvollara, tarixi və mi­fo­loji qəhrəmanlara yeri düşdükcə məqsədli şəkildə, qəh­rə­manın daxili təlatümlərini canlandırmaq məqsədilə müraciət adi haldır. A.Şaiq də “Araz” romanında bu üsullardan bol-bol istifadə et­mişdir. Araz, Günəş, Pakizə, Varis obrazları kimi, Almas və Po­la­dın da adları onların təbiətlərinə uyğundur; Almas qiymətini və saf­lığını taleyin iradəsi ilə qoruyub saxladığı kimi, Polad da möhkəm və əyilməzdir. O, həyatda aldığı ilk sarsıdıcı zərbədən – Almasını itirmək təhlükəsindən sarsılarkən təmkinini qorumaq üçün özündə güc tapır. Əgər Varis öz valideynləri kimi, xəstə­dir­sə, Polad eşqinin böhranlı anlarında gendəngəlmə bir hərəkət edir; əvvəlki gün balıq ovuna, səhərisi dovşan ovuna, üçüncü gün isə yeni tapdığı işə gedir. Araz kimi o da bacarıqlı, nüfuzlu, qü­rur­lu və həssasdır; quyunun dərinliyində qazma baltasının sındı­ğı­nı onun səsindən bilir.

Poladın həyat və mübarizə yolu da atasının davamı təsiri ba­ğış­layır. Oxucu inanır ki, tezliklə Polad həbsdən qayıdıb öz Al­ma­sına qovuşacaq, xalqı Almas parıltılı, yaqut dəyərli, Günəş hə­ra­rətli və şəfəqli, Araz ömürlü azadlığa, həyat və nəşə dolu istiq­ba­la qovuşduracaq. Romanın ideyası da Abdulla Şaiqin “Araz”a qədərki əsərlərində – “Məktub yetişmədi”, “Əsrimizin qəhrə­man­la­rı” və sairədə inkişaf etdirilən milli ideal və amalların Araz va­si­təsi  ilə bəşəriyyətin istiqbal, mədəniyyət, mənəviyyat nəhrinə qo­vuşacağından ibarətdir.

***

Abdulla Şaiqin “Xatirələr” əsərində ədəbiyyat tariximizin qay­nar bir dövrünün maraqlı və yaddaqalan hadisələri, ədəbi şəx­siy­yətləri haqqında müfəssəl məlumatlar verilir. Bu “Xatirələr”də ədi­bin uşaqlıq və ilk gənclik illərindən tutmuş XX əsrin 40-cı illə­ri­nə qədərki dövr əhatə olunmuşdur. Biz bu əsərdə A.Şaiqin bir ədə­bi şəxsiyyət kimi yetişməsini təmin edib, ona bu və ya başqa şəkildə səbəb olan yaddaqalan detallarla tanış olur, onun ayrı-ayrı əsərlərinin yazılma səbəbləri və tarixi haqda məlumat alırıq.

Məlumdur ki, A.Şaiq XX əsrin I yarısında Azərbaycan icti­mai-ədəbi və mədəni-maarif mühitində özgün mövqe və nüfuza ma­lik olmuşdur. Bütün bunlar onun dövrünün bir çox şəxsiyyət­lə­ri ilə işgüzar yaradıcılıq və dostluq münasibətlərində olmasını təmin etmişdir. “Xatirələr”də yeri gəldikcə həmin şəxsiyyətlər, on­ların ayrı-ayrı ədəbi hadisə və proseslərdəki rolu barədə ətraflı məlumatlar verilir. Ədib ədəbi-mədəni mühitdə səmimi, qayğıkeş və obyektiv bir adam kimi tanınmışdır. “Xatirələr”in dili aydın, üslubu sadə, təsvirləri əhatəli, canlı olduğu kimi onda öz əksini ta­pan fakt və hadisələr də inandırıcıdır.

***

Abdulla Şaiq görkəmli romantik şair və dramaturq, nasir ol­maq­la yanaşı, həm də dövrünün tanınmış tənqidçi və ədəbiyyat­şü­nas­larından olmuşdur. Onun elmi irsində Xaqanidən tutmuş  XX əsrin əvvəllərinin görkəmli Azərbaycan, Yaxın Şərq, Qərbi Avropa və Rusiya ədibləri, şairləri haqqında yüksək elmi-nəzəri səviyyəsi ilə seçilən məqalə və oçerkləri vardır. Buraya tənqidçi və ədəbiyyatşünas ədibin “1905-ci il inqilabından sonra yetişmiş ədə­biyyatımıza səthi bir nəzər”, “Mirzə Fətəli Axundov haqqında mü­lahi­zələrimiz”, “M.F.Axundovun “Aldanmış kəvakib”i haq­qın­da mülahizələrim”, “Cavidin “İblis” nam hailəsi haqqında duy­ğularım”, “Mirzə Ələkbər Sabirin tərcümeyi-halı”, “Dilimiz və ədəbiyyatımız”, “Səhhət təxəllüslü Mirzə Abbas­qulu Mehdiza­də­nin tərcümeyi-halı”, “Şairi-milli və möhtərəm Sabir əfəndi”, “Üdəba və şairlərimizin halı” kimi sanballı məqalələrindən əlavə “Gülzar”, “Ədə­biyyatdan iş kitabı”, “Türk çələngi”, “Qiraət”, “Ədə­biyyat dərsləri”, “Türk ədəbiyyatı” dərsliklərinə yazdığı por­tret-oçerklər daxildir. Elmi ədəbiyyatda doğru göstərilir ki, A.Şaiq ədəbi yaradıcılığında olduğu kimi, tənqidçilik fəaliyyə­tin­də də romantikdir. Bununla yanaşı, onun həm ədəbi-nəzəri baxış­la­rında, həm də bədii yaradıcılığında realist meyillər də mövcud­dur.

A.Şaiqin ədəbi-tənqidi məqalələri, ədəbiyyat tarixçiliyi kon­sep­siyası özünün nəzəri səviyyəsini və elmi dəyərini bu gün də qoruyub saxlamaqdadır. Onun yaradıcılığının bu sahəsi haqqında akademiklər Məmməd Cəfər, Kamal Talıbzadə, Bəkir Nəbiyev, pro­fessorlar Məmməd Məmmədov, Əflatun Saraclı, Kamran Əli­yev və b. öz tədqiqatlarında ətraflı söhbət açmış, filologiya üzrə fəl­sə­fə doktoru Arzu Hacıyeva ayrıca monoqrafiya  yazmışdır.

­­­­­­­­­­

***

Abdulla Şaiqin bədii və elmi-nəzəri irsi Azərbaycan ədəbiy­ya­tı tarixinin qiymətli nümunələrindəndir. Onun poezyia və dramaturgiyasında olduğu kimi, nəsrində də xalqımızın müəyyən bir tarixi inkişaf və düşüncə mərhələsinin bədii-estetik mənzərəsi ilə tanış oluruq. Ədibin “İki familiyanın məhvi”, “Qoçpolad”, “Qaf­qaz çiçəyi”, “İldırım”, “Dursun” və s. əsərlərində (xanlıqlar) feo­dolizm dövrünün ictimai-tarixi mənzərəsi, məişəti, düşüncə tərzi, mənəvi-əxlaqi baxışları ilə qarşılaşır, “Məktub yetişmədi”, “Köç”, “İki müztərib, yaxud əzab və vicdan” əsərlərində real hə­yat həqiqətlərindən doğan yangılı, sentimental təsvir və təhkiyə üsu­lu arxasında yazıçının incə və həssas qəlbinin çırpıntılarını duyuruq. “Ovçu bağalar”, “Timsah ovu”, “Lovğa ovçu”, “Meşə gö­zətçisi” hekayələrində ətraf aləmin cazibədarlığı müqabilində, qəh­rəmanların bu gözəlliyə, canlılara qayğıkeş münasibəti fo­nun­da oxucuda təbiətə məhəbbət və qədirşünaslıq təbliğ olunur. “Sö­zün qiyməti”, “Usta Bəxtiyar”, “Cümənin qəzəbi” əsərlərində mü­­əl­lif folklor motivlərinə söykənib, xalq hikmətindən qi­da­la­nır­sa, “Hitlerin yuxusu”nda faşizmin iç üzü, vəhşi təbiəti ifşa edilir, “Xasay”, “Vəzifə” və digər nəsr əsərlərində müəllim və cəmiyyət, tər­­biyə və gənclərin taleyi problemləri diqqət mərkəzində da­ya­nır.

Ümumiyyətlə, Abdulla Şaiqin bədii və elmi-ədəbi irsi özü­nün hərarətli vətəndaşlıq duyğusu, qanadlı və nikbin romantik vüsəti, işıqlı sabaha sarsılmaz inamı, soykökə möhkəm genetik tel­lərlə bağlılığı ilə milli ruh və mənəviyyatımıza bu gün də işıq salır. Abdulla Şaiq sənətinin əbədiyaşarlığının sirri, sehri də elə onun bu keyfiyyətlərindədir.

Alxan Bayramoğlu,

filologiya elmləri doktoru, professor